Zamonaviy fan va talim-tarbiya: muammo, yechim, natija

AUDIOVIZUAL MATERIALLAR ASOSIDA CHET TILIDA NUTQIY
KOMPETENSIYALARNI RIVOJLANTIRISH

Shamsiyeva Hilola Rajabovna

Buxoro viloyati G‘ijduvon tumani 40 maktab fransuz tili fani o'qituvchisi

Bugungi kunda xorijiy tillarni o‘qitishda innovatsion metodikalardan foydalanish samarali natijalarga erishishda zaruriyatga aylanib bormoqda. Bu jarayon mamlakatimizning birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan 2012 yil 10 dekabrda tasdiqlangan “Chet tillarni o‘qitish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-1875-son qarorida ham o‘z aksini topgan (1). Bunda ta’lim jarayonida zamonaviy innovatsion metodikalardan foydalanish, AKT va multimedia texnologiyalarini samarali tatbiq etish kerakligiga alohida urg‘u berilgan.

Chet tilini o‘rganish va o‘qitishning zamonaviy yondashuvlari muloqot yuritishga o‘rgatish (kommunikativ yondashuv) va nutqiy vaziyatga mos harakat qilish (faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuv)ga asoslanadi. Bu jarayon AKT, xususan, Internet-video materiallari bilan bog‘lab amalga oshirilsa, ta’lim sifatini oshirishda qo‘shimcha afzalliklarni keltirib chiqaradi.

Shunga ko‘ra, bugungi kunda Yevropa mamlakatlari, xususan, Fransiyada xorijiy tillarni o‘qitishda eng zamonaviy va samarali yondashuv sifatida faoliyatga yo‘naltirilgan kompetensiyaviy yondashuv faol qo‘llanilmoqda. Kompetensiya biror faoliyatga yo‘naltiruvchi bilim, ko‘nikma va malakalarning uyg‘unligidir.

Ma’lumki, video materiallar o‘z manbasiga, metodik va metodologik asosiga ega bo‘ladi va har qanday video materialda muayyan muammoga e’tibor qaratiladi. Shundagina unga muloqotni rivojlantiruvchi vosita sifatida qarash mumkin. Demak, videoni tomosha qilish jarayonida nutq amaliyotining interfaol, ijodiy xususiyati namoyon bo‘ladi.

Lug‘atlarda video material ovoz va tasvirning uyg‘unligi sifatida ifodalanib, ta’lim-tarbiya jarayoniga qaratilganligi ta’kidlanadi (8).

Bugungi kunda ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanilayotgan audiovizual materiallarning manbai bo‘lgan Internet esa kompyuter yoki mobil qurilmalardan foydalanuvchilar o‘rtasidagi muloqotning xalqaro tarmog‘i sifatida izohlanadi (9). Demak, Internet o‘quvchilar uchun til o‘rganishning motivatsiya manbai, dunyoda sodir bo‘layotgan voqealarni biror bir til vositasida audiovizual materiallar orqali anglash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Audiovizual materiallar xususida gapirilar ekan, “audiovizual” tushunchasining mohiyatiga to‘xtalib o‘tish joiz. Lotin tilida audire – tinglamoq, videre – ko‘rmoq, ya’ni, “tinglashga ham, ko‘rishga ham mo‘ljallangan” degan ma’noni anglatadi(2, 9).

Xorijiy tillarni audiovizual materiallar asosida o‘qitish metodi audiovizual metod deb ataladi(2, 9). Chet tilini ham tinglash, ham ko‘rish orqali o‘zlashtirish ushbu metodning asosi qilib olingan. Bu metod Fransiyada o‘tgan asrning 50-yillarida shakllangan bo‘lib, xorijiy tillarni o‘qitishda asosan video va audio materiallardan foydalanish bilan ifodalangan(7, 5).

9. 
   N. Mahmudov. “Tilning mukammal tadqiqi yo`llarini izlab…”//O`zbek tili va adabiyoti. – T.:2012. – 5-son. B.3.
   

196
Bu borada F. Manjeno, M. Katru, S. Pyuran, T. Lansiyen, M. Tome kabi olimlar fransuz tilini xorijiy til sifatida o‘rganish/o‘qitishda multimedia vositalari va raqamli texnologiyalarning ahamiyatini o‘z asarlarida ta’kidlab o‘tishgan. Shuningdek, F. Paskiyning fikricha, video materiallar so‘zlovchidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri (og‘izning harakatlanishi, lablarning kengayib-torayishi, mimika, pantomimikalar orqali) artikulyatsiya jihatidan muhim ma’lumotlarni audiovizual qabul qilishga imkoniyat tug‘diradi(3, 12). Bu esa tinglovchining nafaqat xorijiy tilni puxta o‘rganishiga yordam beradi, balki bilim doirasini ham kengaytiradi, qabul qilinayotgan axborotni tahlil, sintez qilish orqali ijodiy erkin fikrlash doirasini rivojlantiradi. Ushbu jarayon talabaning chet tilidagi nutqiy kompetensiyasi, ijodiy erkin muloqot ko‘nikmasini yanada rivojlantiradi. Mustaqil o‘rganish ko‘nikmasini shakllantirishga, interfaollikka imkoniyat yaratadi.

J.M. Dyukroning fransuz tili auditoriyasi uchun video materiallardan foydalanish xususidagi (5, 1), F. Manjenoning fransuz tilini xorijiy til sifatida o‘rganish/o‘rgatish jarayonida Internet resurslarining ahamiyati haqidagi (6, 1), shuningdek, M.Katruning fransuz tilini o‘qitishda faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuv hamda AKT va multimedia vositalaridan foydalanish yuzasidan (4, 1, 4, 7, 14) olib borilgan tadqiqotlari fransuz tilini xorijiy til sifatida o‘rganish/o‘rgatishda audiovizual materiallarning nechog‘li muhimligini ko‘rsatadi.

Video material media vosita sifatida ma’lumotni ikki xil yo‘sinda ifodalaydi: tasvir va tovush. Bunda tasvirni didaktik vosita sifatida, tovushni ma’lumot beruvchi vosita sifatida tushunish mumkin.

Tasvir reallikni ifodalagani uchun o‘quvchida qiziqish uyg‘otadi, ma’lumotni kengroq tushunishga imkon beradi. Eshitilgan materialni vizual tasvirlashga imkon yaratadi. Ma’lumki, tasvir va tovush jamiyatda muloqot va axborot yetkazishning fundamental, samarali vositasi bo‘lib, video sifatida berilganda real voqelikni aks ettirishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

Tovush va tasvir o‘rtasidagi aloqadorlik animatsion tasvir yoki video tasvir vazifasini aniqlab beradi.

Shu nuqtai nazardan, video tasvirning vazifasi quyidagi afzalliklarda namoyon bo‘ladi:

Gapirish / so‘zlash uchun imkoniyatga keng o‘rin berilishi. Agar tovush va tasvir video sifatida ifodalansa, tinglovchida mazmun haqida ko‘proq so‘zlash imkoniyati paydo bo‘ladi. Videodagi manzara (insonlar, narsa-mavjudotlar va harakatlar) tovushda ifodalanib, tasvirda paydo bo‘ladi. Bu esa tinglovchida xotiradagi leksik boylikdan to‘laqonli foydalanish imkoniyatini yuzaga keltiradi.

O‘rganilayotgan manba haqida keng ma’lumot olish imkoniyatining mavjudligi. Animatsiya jarayonida tovush orqali berilayotgan ma’lumot tasvir orqali tinglovchining ko‘z o‘ngida gavdalanadi va ma’lumot ham audial, ham vizual bo‘ladi.

Manbani o‘zlashtirishning vizual tomoni. Tovush videodagi voqelik bo‘yicha vizual ma’lumot beradi, ya’ni tovush videoda sodir bo‘layotgan voqeaga mos tarzda gavdalanadi. Bunda materialning vizual tomoni talabaning ko‘z o‘ngida voqea sifatida gavdalanib boradi, bu jarayon o‘quvchida kognitiv xususiyatni rivojlantiradi va dunyo qarashini boyitadi. Demak, didaktik material nafaqat chet tilini o‘rganishda bir vosita sifatida, balki ma’naviy va madaniy dunyo qarashni rivojlantiruvchi vosita sifatida ham qaraladi.

Manbani o‘zlashtirishning audial tomoni. Materialning audial tomoni nutqning nima haqida ekanligi to‘g‘risida to‘liq verbal xabar beradi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, har qanday audiovizual materialdan foydalanishdan asosiy maqsad talabada nutqiy faoliyat turlaridan biri bo‘lgan tinglab tushunish kompetensiyani rivojlantirishdir. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, audial matn real hayotni aks ettirishi va o‘quvchini kommunikativ muhitga moslashtirishi kerak. Shundagina, o‘quvchi audial nutqni tez va aniq anglaydi, sintez qila oladi.

Tovush va tasvirning uyg‘unligi hisoblangan audiovizual materiallar video ko‘rinishda aks etib, didaktik jihatdan ta’lim jarayonida maqsadli foydalanishda ham samarali hisoblanadi. Shuningdek, audiovizual materiallardan ta’limda didaktik jihatdan bir tomonlama, ya’ni audio yoki ovozsiz video sifatida ham foydalansa bo‘ladi. Bunda talaba-o‘quvchida muayyan jihatni, ya’ni eshitish, tasavvur qilish yoki ko‘rib fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish muhim o‘rin tutadi

Tovush, albatta, tasvir bilan chambarchas bog‘liq, biroq tasvirning tovush bilan bir vaqtda animatsiya orqali berilishi ma’lumotni tushunishda tasvirga nisbatan muhimroqdir. Ma’lumotni tushunib qabul qilishda tasvir tovushni to‘ldiruvchi vosita hisoblanadi. Video materialdagi tovushning berilishi didaktika jihatidan o‘ziga xos farqli xususiyatga ega bo‘lib, uni uchta farqli qismga bo‘lish mumkin:

verbal kanal (ya’ni nutqiy jihati);

musiqa (melodiya va jarangdor musiqiy ohang);

epizodga mos shovqin.

197
Bu vositalar materialni global tushunishni ta’minlashga, eng muhim ma’lumotlarni ajratib ko‘rsatishga xizmat qiladi.

Audiovizual materialning verbal kanali, ya’ni nutqiy jihati talaba uchun berilayotgan voqelikning mazmunini anglashda muhim vosita hisoblanadi. Audiovizual materialni ko‘rishdan maqsad uning mazmunini anglash. Bunda verbal kanal materialdagi muloqotning asosi sanaladi.

O‘quvchilarda esa nutqiy kompetensiyalardan biri hisoblangan tinglab tushunish kompetensiyasi verbal kanal orqali amalga oshadi.

Materialning musiqiy jihati va epizodga mos shovqini muloqotning mazmunini tushunishda yordamchi vosita sifatida talabaning tinglab tushunish kompetensiyasini rivojlantirishda, voqelikni tez anglashida samarali natija beradi. Ta’lim-tarbiya jarayonida maqsadli foydalanishga mo‘ljallangan audiovizual materiallarda epizodga mos melodiya, jarangdor musiqiy ohang va shovqinning bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.

Audiovizual materialning, xususan, videoning didaktik xarakteridan kelib chiqib, fransuz tili o‘qitiladigan auditoriyada video materialning uchta asosiy vazifasini ta’kidlab o‘tish mumkin:

Illyustrativ (tasvirli) – video tasvir lingvistik mazmunga nisbatan mimika, jestlarni ko‘rsatish imkoniyatiga ega.

Qiziqish uyg‘otuvchi yoki stimul beruvchi – video material talabani chuqur tahlil qilishga, mazmunni rivojlantirishga undaydi.

Harakatga keltiruvchi (motivatsion) – videoning tasviri videoga ilova qilingan mashqlarni ongli tarzda bajarishga, mavzuni chuqurroq o‘rganishga turtki bo‘ladi. Bu esa mashq ishlash jarayoniga ijodiy yondashish, o‘sha mavzu bo‘yicha boshqa bir mashqlarni ishlab chiqish qobiliyatini rivojlantiradi.

O‘quvchilarning chet tilida nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirishda audiovizual materiallardan foydalanishning afzalliklarini quyidagi xususiyatlardan kelib chiqib ham baholash mumkin:

Pedagogik xususiyati. Audiovizual materiallardan foydalanishda ta’lim jarayoni talabalarni ko‘proq erkinlikka, mas’uliyatlilikka, interaktivlikka va ijodiy fikrlashga undaydi.

Didaktik xususiyati. O‘rganilayotgan manbani bir necha bor takroran eshitish, o‘z xohishiga xos metodikani tanlashi mumkin.

Psixologik xususiyati. Bu jarayonda o‘quvchilarning tilni o‘rganishga ichki motivatsiyaning kuchliligi, o‘rganilayotgan manbaga nisbatan butun e’tiborning va qiziqishning yuqoriligi kabi xususiyatlar bilan izohlanadi. Shuningdek, ta’kidlab o‘tish joizki, boshqalarning nigohidan chetda va auditoriyaning bosimidan holi bo‘lish kabilar psixologik jihatdan muhimdir.

Ta’lim jarayonida o‘qitish vositasi sifatida qaraladigan har qanday didaktik material singari video materiallarning ham didaktik xususiyatlarini qo‘yidagicha baholashimiz mumkin:

Tovushli va tasvirli ma’lumot orqali tilga nisbatan stimulatsiya;

Turfa xillikni tatbiq etish orqali pedagogik mahorat;
Aniq motivatsion vazifalar;
Noverbal nutq ustida ishlash imkoniyatlari;

Tushunish ko‘nikmasini tadrijiy rivojlantirish;

Auditoriyada jonli chet tili muhitini, ya’ni chet tilida gaplashuvchilar nutqi bilan boyitilgan muhitni yaratish.

Yuqorida qayd etilgan video materiallarning didaktik xususiyatlaridan kelib chiqib, Internet tarmog‘idagi audiovizual resurslardan foydalanish auditoriyada jonli chet tili muhitini yaratish orqali talabalarning nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Didaktik mazmundagi didaktik videolar, hujjatli videolar, axborot-yangilik videolari va boshqa turdagi audiovizual resurslarga murojaat qilish mumkin bo‘ladi. Didaktik material tanlanganda video materialning mazmuni, davomiyligi, interaktivligi, originalligiga alohida e’tibor qaratish lozim.

Ta’kidlash o‘rinliki, bugungi kunda xorijiy tillarni o‘qitishda audiovizual materiallardan samarali foydalanilmoqda. Biroq, olib borilgan ilmiy tadqiqotlardan kelib chiqib aytish mumkinki, talabalarning chet tilida nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirishga xizmat qiluvchi audiovizual materiallarning didaktik jihatdan to‘g‘ri tanlanishi va ta’lim jarayoniga metodik jihatdan to‘g‘ri tatbiq etilishi har qanday o‘qituvchiga o‘ta jiddiy mas’uliyatni yuklaydi. Yana bir jihati shundaki, audiovizual materiallar asosida chet tillarni o‘qitishda retseptiv va reproduktiv jarayonlar amalga oshiriladi. Retseptiv jarayon talabalarni muloqot qilishga tayyorlasa, reproduktiv jarayon ularning nutqiy kompetensiyasini muloqotga aylantiradi.

Demak, audiovizual materiallar talabalarning xorijiy tilda erkin muloqot qilish ko‘nikmasini rivojlantirishda samarali xizmat qilishi bilan birga ularning ma’naviy, madaniy va estetik dunyoqarashini ham shakllantiradi.

198
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR

Karimov I.A. “Chet tillarni o‘qitish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi

• 
  PQ-1875 sonli qaror, 2012 yil 10 dekabr.
  

Xodjayev M., Qahharova M. Chet tili o‘qitish metodikasi. – T.: Fan va texnologiya, 2013. – 176 b.

Abry D. La vidéo en classe de FLE: vers un développement de la compétence communicative//

Dissertation de master. – Paris: Université Stendhal de Grenoble, 2009. – 103 p.

Catroux M. Perspective co-actionnelle et TICE: quelles convergences pour l’enseignement de langue

de spécialité? – Paris: JEEA, 2006. – 14 p.

Ducrot J.-M. L’utilisation de la vidéo en classe de FLE. – Paris: Edufle, 2005.// http://casnav.ins.ac-guyane.fr/IMG/pdf/jean_michel_ducrot.pdf

Mangenot F. Classification des apports de l’Internet à l’apprentissage des langues. – Grenoble:

Université de Grenoble, 1998. – 14 p. https://edutice.archives-ouvertes.fr/edutice- 00000175

Strike J. L’apprentissage du français langue étrangère facilité par la technologie// Dissertation de master. – Prétoria: Université de Prétoria, 2002. – 146 p.

http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/vidéo/81881 http://le-dictionnaire.com/definition.php?mot=internet