Zamonaviy fan va talim-tarbiya: muammo, yechim, natija

, g‘ulomini chaqirtirdi” gapida “xunibiyron bo‘lmoq” iborasi uchraydi. Albatta bu iboraning ma’nosini o‘quvchilar tushuna olmaydilar. Sababi “xunibiyron bo‘lmoq” iborasi “behad norozi bo‘lmoq, nihoyatda tutaqib gapirmoq” ma’nolarini anglatib, nutqda asosan “jig‘ibiyron(i) chiqdi varianti ko‘p ishlatiladi. Bu o‘rinda o‘qituvchi iboralarning ma’nolarini izohlash va ularning leksik muqobillarini ta’kidlash lozim.

O‘quvchilar lug‘atiga aniqlik kiritish Bu o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

O‘quvchi puxta o‘zlashtirmagan so‘z va iboralarning ma’nosini to‘liq o‘zlashtirishi, ya’ni shu so‘z va iboralarni matnga kiritish, ma’nosi yaqin so‘zlarga aniqlik kiritish;

So‘z va iboralarning kinoyali ma’nosini, ko‘p ma’noli so‘zlarni o‘zlashtirish;

So‘zlarning sinonimlarini, sinonim so‘zlarning ma’no ottenkalarini o‘zlashtirish;

Iboralarning ma’nosini o‘zlashtirish.

Shu o‘rinda iboralarni boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tomonidan chuqur va mukammal o‘zlashtirishini ta’minlash uchun kommunikativ ahamiyatga ega bo‘lgan mashqlar tizimini tuzish maqsadga muvofiqdir.

296
Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, maktab o‘quvchilariga iboralarni o‘qitish ularni qiyosiy aspektda o‘rganishga asoslangan mashqlar tizim asosida olib borilsa kutilgan maqsadga erishish mumkin.

Iboralar qiyoslab o‘rganilganda, o‘quvchilar qiyoslanayotgan iboralarnig ma’no, tarkib, grammatik va uslubiy xususiyatlarining o‘xshash yoki farqli tomonlarini taqqoslash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa ularni mustahkam va ongli ravishda o‘zlashtirishiga yordam beradi.

Taklif qilinayotgan mashqlar tizimini qo‘llash jarayonida o‘zbek tilining hamma iboralari ham leksik muqobiliga ega emasligini hisobga olish kerak. Mashqlar tizimi esa quyidagilardan iborat:

Iboralarni muqobil so‘zlar yordamida o‘rganishga asoslangan mashqlar.
Matndan iboralarni izlab toping.

Iboralarning ma’nosini tushuntirib bering.

Ibora qanday komponentlardan tuzilganligini ayting.
Iboralarning leksik muqobilini ayting yoki lug‘atdan toping.
Ularning o‘xshash va farqli tomonilarini aniqlang.

Ibora ishtirokida gap tuzing.

Iboralarni anologlar vositasida o‘rganishga asoslangan mashqlar.
Matn (gap)dagi iboralarni toping.
Iboralarning ma’nosini izohlang.

Qanday komponentdan tuzilganligini ayting.

Iboralarning qanday so‘z bilan almashtirib qo‘llanishi mumkinligini ayting.
Ularning o‘xshash va farqli tomonilarini tushuntirib bering.
Iboralarni izohlar vositasida o‘rganishga asoslangan mashqlar.

Iboralarning mazmunini tushuntirib bering.

Iboralarni tashkil qilgan so‘zlar qaysi ma’noda ishlatilganligini ayting.
Ibora ishtirokida gap tuzing.
Iboralarning sinonimlaridan foydalanib o‘rganishga asoslangan mashqlar.

Matndagi iboralarni ko‘chirib yozing.

Iboraning ma’nosini aniqlang.
Iboraning sinonimlarini lug‘atdan izlab toping.
Sinonimlarning komponentlarini qiyoslang va ularning o‘xshash va farqli tomonlarini ayting.

Iboralarni ularning antonimlaridan foydalanib o‘rganishga asoslangan mashqlar.

1. 
   Matnda uchragan iboralarni ko‘chirib yozing.
   
2. 
   Iboraning ma’nosini aniqlang.
   
3. 
   Iboraga antonimlar tanlang.
   

4. 
   Iborani tashkil qiluvchi so‘zlarning qaysi ma’noda ishlatilganligini ayting.
   
5. 
   Berilgan iboraning leksik muqobilini toping.
   
6. 
   Antonimlar ishtirokida gaplar tuzing.
   

Iboralarni grammatik bog‘lanmalarda bajargan vazifalarini qiyoslashga asoslangan mashqlar.

1. 
   Gapdagi iborani toping.
   
2. 
   Gapdagi iborani muqobil so‘z bilan almashtiring.
   
3. 
   Iboraning gapdagi sintaktik vazifasini aniqlang,
   
4. 
   Ibora bilan almashtirilgan so‘zning sintaktik vazifasini aniqlang.
   

Yuqoridagi mashqlardan foydalanilganda o‘quvchilar iboralarning leksik-semantik va grammatik tarkibini tushunishi bilan bir qatorda ularning obrazliligini ham aniqlab oladilar.

Lug‘at boyligini faollashtirish, ya’ni o‘quvchilar ma’nosini tushunadigan , ammo o‘z nutq faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug‘atidagi so‘z va iboralarni faol lug‘atiga o‘tkazish. Buning uchun o‘quvchilarga o‘rgangan iboralari ishtirokida gaplar tuzdiriladi, ular o‘rgangan iboralarini qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatadi.

IV. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so‘zlarni va iboralarni o‘quvchilarning faol lug‘atidan nofaol lug‘atiga o‘tkazish. Bularga ayrim badiiy asar va so‘zlashuv tilida qo‘llanadigan mahalliy sheva va ijtimoiy guruhga oid so‘zlar kiradi. Adabiy til me’yori degan tushunchani o‘zlashtirgach, o‘quvchilar yuqorida izohlangan so‘zlar o‘rniga adabiy tildagi so‘zlardan foydalana boshlaydilar. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin sheva, jargon so‘zlar, so‘zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so‘z va iboralar o‘quvchilarning lug‘atidan chiqib ketaveradi.

297