Foydalanilgan adabiyotlar:
558
1.Xodjayev B.X. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. Darslik
-
T.: Sano- Standart, 2017 y.
2.Ro'ziyeva D.L, Tolipov O'.Q. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat. T.: Innovatsiya- Ziyo, 2019 y.
3.Abdullayeva Sh. A, Ro'ziyeva D.I. Pedagogik diagnostika va
korreksiya.
MAKTABGACHA TAʼLIM TARBIYA YOSHDAGI
BOLALARDA IJTIMOIY IDROKNI RIVOJLANTIRISH
Sharipova D. P.- ADU, Maktabgacha ta’lim fakulteti talabasi
Annotatsiya:
ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarni
ijtimoiy idrokini o`stirish va rivojlantirish to`g`risida so`z yuritiladi.
Kalit so`zlar:
idrok, obyekt, subyekt, tajriba, geometrik shakllar,
chaqaloqlik davri, Gestalt nazariyasi
Аннотация:
В данной статье рассматривается рост и развитие
социального сознания детей дошкольного возраста. Статья состоит из
аннотации, ключевых слов, введения, основной части, заключения и
списка литературы.
Ключевые слова:
восприятие, объект, субъект, опыт,
геометрические фигуры, младенчество, гештальт-теория
Hayotning birinchi yillarida idrok rivojlanishning juda murakkab
sxemasiga amal qiladi. Gestalt nazariyasi izdoshlari bu fikrni
qo’llabquvvatlaydi. Yangi tug’ilgan chaqaloq idrok etishning asosiy o’ziga
xos xususiyatlariga ega tayyor shakllar bilan tug`iladi. Biroq, ularning
qarashlaridan
farqli
o’laroq,
hissiy
jarayonlar
asta-sekin
murakkablashayotganidan dalolat beruvchi ko’proq eksperimental
ma’lumotlar to’planib boradi, tasvirlar, turli ontogenetik bosqichlarda
paydo bo’lib, tobora ko’proq bo’ladi, ortoskopik, ya’ni muhitni to’liqroq
va yetarli darajada aks ettiradi.
Bu yerda biz turli xil muammolarni hal qilish samaradorligi ortib
borayotganini ko’rsatishga harakat qilamiz. Sensor muammolari
bolalarning idrok etish qobiliyatiga bog’liq faoliyat, ya’ni mukammalroq
vositalarni egallash darajasiga qarab ular idrok etayotgan obyektlar bilan
tanishish demakdir. Sensor jarayonlarning ushbu kontseptsiyasi Sovet
davrida o’rgangan tadqiqotchilar (A. N. Leontiev, B. L. Ananiev, P. Y.
559
Galperin, A. V. Zaporojets, V. P.Zinchenko va boshqalar) (Pavlovning
refleks nazariyasi asosida) idrok etish jarayonining retseptorlari
kontseptsiyasini rad etadilar. Lekin bu nazariya psixologiyada uzoq vaqt
hukmronlik qildi. Biz bu jarayonga ma’lum bir jarayon sifatida qaraymiz.
Pertseptiv harakat: bunday pertseptiv harakatlar muhim rollarni o’ynaydi.
Ularning ta’sir qiluvchi komponentlari, ya’ni qo’lning teginish harakatlari
idrok etilayotgan figuraning konturidan keyin obyekt yoki ko’zning
harakatlari orqali ifodalanadi. Ushbu yo’naltiruvchining vazifasi – izlanish
harakatlarining vazifasini tekshirishdan iborat.
Obyektni ko’paytirish va nusxa ko’chirish – ob’ektning adekvat
tasvirini yaratish, uning xususiyatlari yoki unga “o’xshash”ini (A.
Leontiev) hosil qiladi. Hamda, sezgi organlarining harakatlari orqali
erishiladi, ehtimol, o’ynaydi. Idrok
jarayonlarida hissiy tuzatish roliga o’xshash rol murakkab harakatlarni
boshqarishi boshqa manbaalarda ko’rsatishga harakat qilganimizdek,
tashqi harakatlar yordamida buyumning maketini yasash kabi vazifalarni
o`z ichiga oladi. Xususan, retseptor apparatlarining harakatlari bilan buni
amalga oshirish mumkin.
Subyekt yaratilgan modelni idrok etuvchi obyektga qo’yish va shu
bilan solishtirish o’zaro afferentatsiya (teskari aloqa) bu taqqoslashdan –
farqlar signallari – sub’ektga imkon beradi. Modelga kerakli tuzatishlar
kiritish va nusxani aniqroq qilish. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, sezgi
harakatlari nafaqat kashfiyot va modellashtirish funktsiyalari, balki idrok
etilayotgan obyektga adekvat bo’lgan ortoskopik sensorli tasvirni
ta’minlaydigan tuzatuvchi funktsiyalarni ham o`z ichiga oladi. Ma’lumki,
bola nisbatan yaxshi rivojlangan analizator bilan tug’iladi, hamda turli
umumiy va xususiy shartsiz holda namoyon bo’ladigan tizimlar yangi
tug’ilgan chaqaloqning sezgi organlarini rag’batlantirish orqali uyg’otilishi
mumkin bo’lgan reflekslar bilan uyg`un bo`ladi. Ulardan eng muhimi,
keyingi hissiy rivojlanish uchun, bu shaklda paydo bo’ladigan
yo’naltiruvchi-izlanish natijalaridir.
Bolaning
retseptor
a’zolarining
qo’zg’atuvchilarga
qarab
harakatlari- ularni mustahkamlash, rag’batlantirish, ularning harakatlarini
kuzatish va boshqalar. Yangi tug’ilgan chaqaloqning bunday
yo’naltiruvchi javoblari juda nomukammal, ammo laboratoriyada
o’tkazilgan tajribalar (M. I. Lisins va L. A. Venger) javoblar bu juda
rivojlanishga moyil bo’lishini ko’rsatadi. Shuningdek, bolalardagi idrok
hayotining birinchi oylarida keskin farqlanadi va nisbatan murakkab hissiy
effektlarga olib keladi. L. A. Vengerning tajribalari orientatsiyani keltirib
560
chiqarish mumkinligini isbotladi, ya`ni 3 yoki 4-chi chaqaloqlarda
geometrik shakllar kabi murakkab shakllarni farqlash oylikdanoq
boshlanadi. Dastlabki tajribalar davomida bolalarga ikkita ko’rsatildi uch
o’lchamli ob’ektlar (tetrahedral, prizma va shar). Har bir obyektga ko’z
bilan tikilib turish muddati barcha bolalar uchun bir xil qilib belgilanadi.
Keyinchalik, ob’ektlardan biri (prizma) tepaga osilgan jism bo`ladi
lekin bola ko’p pooaqt qoladigan beshik uning bu jismga nisbatan, shuning
uchun orientatsiya javobini yo`qotadi. Qo`shimcha ravishda, nazorat
tajribalari turli vaqtlarda va turli xil muhitlarda amalga oshiriladi. Yana
bolalarga juft ob’ektlar ko’rsatiladi. Har bir juftlikda ob’ekt prizma,
ikkinchisi esa yangi (to’p, silindr yoki konus) edi. Nazorat tajribalarida
bolalar ko’zlarini yangi tomonga qaratdilar ob’ekt va unga eski, tanish
bo’lganidan ko’ra uzoqroq vaqt davomida mahkamlangan obyektga
nisbatan idrok ortiqroq bo`ladi, natija ular ob’ektlarni farqlaganliklarini
ko’rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, Vengerning kuzatishlari shundan dalolat
beradiki, uch oylik chaqaloqdagi retseptor a’zolarining harakati
boshqaruvchi (bola harakatni boshqaradi, ya’ni bajaradi – harakatni)
aniqlaydi, izlanish, modellashtirishni emas, balki aynan xarakterni
ifodalaydi. Harakatlarning vazifasi retseptorni u yoki bu qo’zg’atuvchini
kuzatish uchun optimal holatga keltirish, nusxa ko’chirish emas. Bizning
tajribalarimiz shuni ko’rsatadiki, unda adekvat idrok etuvchi tasvir
mavjud. Kichkina bolalarni ob’ekt bilan vizual va sensorli tanishtirish
orqali ajratib bo`lmaydi, bunday tasvirni amaliy mashg’ulotlar jarayonida
shakllantirish mumkinAmaliy operatsiyalar jarayonida bolalar nafaqat
ob’ektlarning turli xususiyatlarini ajratib ko’rsatishdi, balki ular o’rtasidagi
ba’zi munosabatlarni ham aniqladilar. Bizning tadqiqotlarimiz shuni
ko’rsatadiki, sensorli o’rganish jarayoni xaotik tarzda o’tishi va unumli
bo’lmasligi mumkin. Ammo jarayonni idrok harakatlarini shakllantirish
bosqichining psixologik qonuniyatlariga muvofiq tashkil eta olsak, bu
o’rganish samaradorligini sezilarli darajada oshirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |