Замонавий таълим / современное образование 2016, 11 Абдуллаева Ш. А., Тошкент вилояти халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти»

Коррекциялаш
жараёни ёшларнинг онги, 
ҳис-туйғуларига таъсир этувчи ва турли ижо-
бий қобилиятлари ҳамда шахсий фазилатларни 
шакллантирувчи фаолият туридир. Коррекция-
лаш таъсирида ўсмирларнинг ғоявий, ахлоқий, 
иродавий, эстетик хислатлари шаклланади, та-
биатга, жамиятга нисбатан илмий қарашлари 
ти зими таркиб топади, жисмоний куч-қувват-
лари мустаҳкамланади ва шу билан биргаликда 
тарбиявий масалалар амалга оширилади. 
Коррекция жараёнида ёшларда жамиятнинг 
шахсга қўядиган ахлоқий талабларига мувофиқ 
келадиган хулқ-атвор малака ва одатлари ҳо-
сил қилинади. Бунга эришиш кезида ёшларнинг 
онгига
(таълим жараёнида), 
ҳиссиётига 
(дарс-
да ва синфдан ташқари ишларда), 
иродасига
(фаолиятни уюштириш, хулқни идора қилиш 
жараёнида) тизимли ва мунтазам таъсир этиб 
борилади. Бунда тарбия жараёнининг моҳияти 
ва вазифалари тарбиячи томонидан режалаш-
тирилади ва тартибга солинади. У ўқувчининг 
аниқ хислатини шакллантириш ёки иллатини 
йўқотиш мақсадида режалаштирилади.
Тарбияси «қийин» ўсмирлар билан ишлаш 
жараёнида шахснинг тафаккури, онги, ҳиссиёти, 
иродаси, қарашлари эътибордан четда қолса, у 
ҳолда коррекция мақсадига эришиш қийин-
лашади. 
Жамият томонидан қабул қилинган хатти-
ҳаракатлар, қоидалар ва меъёрлардан чекин-
ган ўсмирлар девиант хулқлилар деб аталади. 
Девиант хатти-ҳаракат – психик соғлом шахс-
лар томонидан меъёрий қоидаларни бузиш 
ҳолларидир. Девиация – ижтимоий-педагогик 
муаммо бўлиб, инсон руҳий оламидаги, унинг 
атрофидаги муҳитнинг ўзгариш ҳоллари билан 
боғлиқ. Бу ҳол, айниқса, ўсмир ва илк ўспирин 
49
ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ

---

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
2016, 11
ёшдагиларга хосдир. Чунки бу ёшдаги шахс-
ларда анатомо-физиологик, интеллектуал, ах-
лоқий ва бошқа жиҳатларида ўзгаришлар рўй 
беради. Бу ўзгаришлар, ўз навбатида, ёшлар 
психикасидаги аномаллик ҳолатини келтириш-
га замин яратиши мумкин. Тарбияси «қийин» 
ўсмир ва ўспиринлар – кичик ижтимоий муно-
сабатлар (оила, мактаб, лицей, касб-ҳунар кол-
лежлари) ҳамда характер, жинсий ва ёш хусу-
сиятлари жиҳатидан яқин бўлган кичик ижти-
моий гуруҳларга хос ижтимоий меъёрлар, 
хатти-ҳаракатлар ва қоидалардан чекиниши 
натижасида уларнинг бу турдаги ҳаракатини 
интизомсизлик, деб ҳам қаралади. Тарбияси 
«қийин» илк ўспирин ёшдагиларнинг баъзи 
ҳолатларда агрессияга мойиллиги, ўқишда ва 
бошқа фаолиятида ўзбошимчаликка йўл қў-
йиши, ичкиликка, асоциал ҳаракатларга бери-
лиши кузатилади. Маълум вазиятларда ўсмир 
ва ўспиринларнинг шу каби хатти-ҳаракатла-
рини намоён этиши девиант ҳаракатларнинг 
типик хусусиятидир. Делинквент
1
хатти-ҳаракат 
девиант ҳаракатлардан фарқ қилиб, асоциал 
ҳаракатларнинг доимий характерга эга бўлиши 
билан белгиланади. 
Вояга етмаган ёшлар орасида девиант ҳара-
катларни вужудга келтирувчи қатор сабаблар 
мавжуд. Жумладан:
– биологик омиллар, яъни болаларнинг иж-
тимоий ҳаётга мослашувини мураккаблашти-
рувчи нохуш физиологик ва анатомик 
ҳолатлар: 
– генетик (ақли заифлар, кўрлар, карлар ва 
ҳ.к);
– психофизиологик (инсон организмига 
сал бий таъсир кўрсатувчи, соматик ҳаракатлар, 
аллергиялар ва токсик касалликларни келти-
рувчи турли хил зиддиятлар, кимёвий модда-
лар ва ҳ.к);
– физиологик (атрофдагиларда нохуш кай-
фият уйғотувчи ташқи қиёфа, тилнинг дудуқ-
лиги ва бошқалар); 
– психологик омиллар, яъни инсондаги пси-
хопатологик ёки акцентуант (муайян вазиятга 
ҳаддан ташқари урғу бериш) ҳолатлар. Бу 
омиллар асаб касалликлари: психопатия, нев-
растения каби касалликлар билан боғлиқ;
1
Деликвент - ҳуқуқ бузувчи, мажбуриятларини бажар-
майдиган (таҳр.).
– ижтимоий-педагогик омиллар, яъни бо-
лалик давридан бошлаб мактаб, оила ва жамо-
атчилик тарбиясидаги нуқсонлар;
– ижтимоий-иқтисодий омиллар;;
– маънавий-ахлоқий омиллар, яъни жами-
ятдаги маънавий кадриятларнинг қадрсизла-
ниши, инсонларнинг маънавий қашшоқланиши, 
муайян жамиятдаги ижтимоий институтларнинг 
унда рўй бераётган девиант ҳаракат ларга бе-
фарқлиги ва лоқайдлиги киради.
Бизнинг жамиятимизда мустақиллиги миз-
нинг дастлабки кунлариданоқ ёш авлод тарбия-
сига катта эътибор қаратилди ва таълим-тарбия 
жараёнини уйғунликда олиб боришга қара-
тилган махсус дастурлар, концепциялар ишлаб 
чиқилиб, улар бугунги кунда амалда ўзининг 
самарасини бермоқда. Худди шундай жамият-
да мавжуд бўлган тарбияси «қийин» ўсмирлар 
билан ишлашга мўлжалланган реабилитация, 
профилактика ва коррекция масалаларига ало-
ҳида эътибор қаратилмоқда. Девиант хатти-
ҳаракатдаги болалар ва ўсмирларга нисбатан 
профилактика, реабилитация ва коррекция 
иш лари амалга оширилмоқда. Буларга услубий 
ёрдам сифатида Э.Ғозиевнинг «Ёш даврлари 
психологияси»
2
, В.Каримованинг «Ижтимоий 
психология»
3
, Ш.А.Абдуллаеванинг «Педагогик 
диагностика ва педагогик коррек ция»
4
китоб-
ларини мисол тариқасида келтириш мумкин.
Тарбияси «қийин» илк ўспирин ёшдагилар, 
тартиббузар ва интизоми бўш ёшларни жамоат 
топшириғисиз қолдириб бўлмайди. Жамоат 
топшириғи ўсмирларда ва илк ўспиринлик 
босқичидаги ёшларда меҳнатсеварлик, масъу-
лиятлилик, тежамкорлик каби хислатларни 
шакл лантиради, ўзига-ўзи ишонч ҳиссини уйғо-
тади ва тартиб, интизомга ўргатади. Тарбияси 
«қийин» ёшларнинг ривожланишидаги у ёки 
бу педагогик чекинишларни бартараф этиш 
учун ўсмирлар билан реабилитацион ва про-
филактик ишлар ўтказилади. 
«