Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti
Download 0,73 Mb. Pdf ko'rish
|
kasbiy bilimlar asosida konikmalarni shakllantirishning psixologik jixatlari khk misolida
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI Psixologiya kafedrasi Qo’lyozma huquqida
UDK: 152.82.38 Xusanova Saidaxon MAVZU: “KASBIY BILIMLAR ASOSIDA KO‘NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHNING PSIXOLOGIK JIXATLARI (KHK MISOLIDA)” 5A 110902-«Psixologiya» ixtisosligi magistrlik darajasini olish uchun D I S S E R T A T S I Y A Ilmiy rahbar: p.f.n dotsent M.Mamajonov
Andijon-2013 2
SHAKLLANTIRISHNING PSIXOLOGIK JIXATLARI (KHK MISOLIDA)” KIRISH. I BOB. Kasbiy bilimlar asosida ko‘nikmalarni shakllantirishning nazariy asoslari 1.1. Kasbiy bilimlarni shakllantirish-psixologik muammo sifatida. 1.2. Kasb psixologiyasi muammolari 1.3. Xorij va sobiq sovet psixologlarining tadqiqotlarida kasbiy bilimlar talqini. 1.4. Kasb tanlashga yo‘llash ishlarida maktab, oila, litsey, o‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalari hamda ishlab chiqarish korxonalarining hamkorligi. Birinchi bob bo‘yicha xulosa. II BOB. Kasbiy bilimlar asosida ko‘nikmalarni shakllantirishning psixologik jihatlari. 2.1. Kasb ko‘nikmalarini shakllantirish asoslari 2.2. Kasb tanlashga yo‘llash sistemasining bosqichlari. 2.3. Kasb tanlashda asosiy mezonlar Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa. III BOB. Kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishni amaliy asoslari. 3.1. Kasbiy bilimlarni shakllantirish usullari (ko‘nikma malaka) 3.2. Dastlabki tajribalar olib borish va natijalarni tahlil qilish. Uchinchi bob bo‘yicha xulosa. Xulosa. Tavsiya. Foydalanilgan adabiyotlar. Ilovalar. 3
KIRISH. 3-8
I BOB. Kasbiy bilimlar asosida ko‘nikmalarni shakllantirishning nazariy asoslari. 9-31
1.1. Kasbiy bilimlarni shakllantirish-psixologik muammo sifatida 9-13
1.2. Kasb psixologiyasi muammolari 14-23
1.3. Xorij va sobiq sovet psixologlarining tadqiqotlarida kasbiy bilimlar talqini 24-26
1.4. Kasb tanlashga yo‘llash ishlarida maktab, oila, litsey, o‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalari hamda ishlab chiqarish korxonalarining hamkorligi 27-30
Birinchi bob bo‘yicha xulosa 31-31
II BOB. Kasbiy bilimlar asosida ko‘nikmalarni shakllantirishning psixologik jihatlari. 32-47
2.1. Kasb ko‘nikmalarini shakllantirish asoslari 32-33
2.2. Kasb tanlashga yo‘llash sistemasining bosqichlari 34-39
2.3. Kasb tanlashda asosiy mezonlar. 40-46
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa 47-47
III BOB. Kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishni amaliy asoslari. 48-71
3.1. Kasbiy bilimlarni shakllantirish usullari (ko‘nikma malaka) 48-59
3.2. Dastlabki tajribalar olib borish va natijalarni tahlil qilish 60-65
Uchinchi bob bo‘yicha xulosa 65-71
Xulosa 72-71
Tavsiya 75-75
Foydalanilgan adabiyotlar 76-78
Ilovalar 79-84
4
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda juda ko’plab davlatlarda bo’lgani kabi dunyo xaritasida o’zining munosib o’rniga ega bo’lgan mustaqil O’zbekistonda ham barcha sohalarda tub islohotlar boshlandi. Bu islohotlarning barchasi inson omilini har qachongidan ham yuqori saviyaga ko’tarib, uning kuchi, idroki, salohiyati, ruxiy hamda ma’naviy barkamolligini bevosita taraqqiyot, rivojlanish va sivilizatsiya bilan uzviy bog’ladi. Bundan inson va uning mukammalligi, o’z ustida ishlashi, o’z mukammalligi xususida qayg’urish muammosi har qachongidan ham dolzarb masalaga aylandi. “Har bir insonda muayyan intellektual salohiyat mavjud. Agar shu ichki quvvatning to‘liq yuzaga chiqishi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoit yaratilsa, har qaysi inson Ollox taolo ato etgan noyob qobiliyat iste’dodini, avvalo o‘zi uchun, oilasi, millati, xalqining va davlatining farovonligi, baxt-saodati, manfaati uchun to‘liq baxshida etsa, bunday jamiyat shu qadar kuchli taraqqiyotga erishadiki, uning sur’at va samarasini xatto tasavvur qilish ham oson emas» (I.Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T.: “O’zbekiston”, 1999 yil.) Bugungi kunda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablarini amalga oshirish jarayonida yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash muhim muammo sifatida kun tartibiga qo‘yilmoqda. Binobarin, jamiyat taraqqiyotida ham siyosiy, ham iqtisodiy, ham ijtimoiy soha mutahasisslarini samarali faoliyat ko‘rsatishi, eng avvalo, malakali kadrlar faoliyatiga bog‘liqdir. Shu bois, amalga oshirilayotgan islohatlar kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurishni nazarda tutadi. Shunday ekan ushbu talablardan kelib chiqqan holda bilimdon, mustaqil fikrlovchi, ijodiy izlanuvchi, yuqori malakali, madaniyatli, turli soha egalarini tayyorlash dolzarb muammolardan hisoblanadi. Bo‘lg‘usi kasbga tayyorlash, kasb-hunar oldiga qo‘yiladigan talablarga mutanosib insonlar qilib shakllantirish ular shaxsiga yangicha yondashish hozirgi ijtimoiy taraqqiyotning zaruriy talabidir. Shundan kelib chiqib, har bir mutaxassis kasbiy mahoratini oshirishni tashkil etish, har bir jamoada shart-sharoit yaratish hamda mustaqil o‘z ustida ishlaydigan raqobat bardosh kadrlarni tayyorlashga alohida e’tibor berilmoqda. Bu esa o‘z navbatida har bir mutaxassis mahoratini, umumiy saviyasini muttasil takomillashtirish uchun sharoit yaratishni talab qiladi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, barcha soha mutaxassislarining kasbiy bilimlarini oshirishning tashkiliy-pedagogik va ijtimoiy psixologik muammolarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish dolzarb masaladir. Shu nuqtai nazardan biz o‘z tadqiqot mavzuimizni “Kasbiy bilimlar asosida ko‘nikmalarni shakllantirishning psixologik jihatlari (KHK misolida)” muammolarini tadqiq etish masallariga bag‘ishladik. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Shuni aytish kerakki, kasb-hunar ta’limi tizimidagi mutaxassislarni tayyorlash va ularning kasbiy bilimlarini oshirish muammolari bo‘yicha ham do‘stlik mamlakatlarida bir qancha tadqiqot ishlari bajarilgan. Yu.K.Babanskiy, V.A.Kan-Kalik, N.V.Kuzmina, A.I.Sherbakov, V.G.Onushkin, V.A.Slastenin, Yu.K.Vasilevlar, O‘zbekiston Respublika olimlaridan A.I.Vorobev, R.X.Jo‘raev, Ya.Haydarov, U.N.Nishonaliev, A.R.Xodjabaev, E.T.Choriev, T.T.Mag‘zumov, N.S.Saydahmedov, N.A.Muslimov, K.J.Mirsaidovlar kasb-hunar o‘qituvchilarini tayyorlashda va ularning ta’limiy-tarbiyaviy yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov tomonidan ilmiy asoslab berilgan kadrlar tayyorlash milliy modeli komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazish bu jarayonda muhim o‘rin tutuvchi ta’limni texnologiyalashtirish bilan uzviy bog‘liqligini tasdiqlaydi. Binobarin, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash – uni ro‘yobga chiqarishning ikkinchi va uchinchi bosqichlari uchun muhim xarakterli xususiyat ekanligiga alohida urg‘u berilgan. Mehnat jamoalarida ta’lim tizimida o‘quvchilarni kasbga qiziktirish va uni shakllantirishning ijtimoimy psixologik omillarini aniqlash vazifalarini belgilashga qaratilgan izlanishlarini (V.I.Gerchikov, 5 G.A.Ishutina, A.B.Leonova, V.D.Parigin, I.I.Popova va boqalar) o‘z tadqiqot maqsadlariga asoslanib kasbiy ko‘nikmalarninng turli yo‘nalishlar bo‘yicha tadqiqot ob’ektiga aylantirganlar va ma’lum darajada munosabat mezonini talqin qilishning nazariy-fundamental asoslarni yaratganlar. O‘zbekistonda o‘rta va umumta’lim maktablari va oila tizimlarida yoshlarni kasbiy qiziqishlarini shakllantirish borasida tadqiqot olib borgan psixolog olimlar E.G‘.G‘oziev, B.Shoumarov, V.M.Karimova, R.I.Sunnatova, B.R.Qodirov, N.S.Safoevlarning rahbarligida olib borilgan ilmiy izlanishlarda munosabatning ijtimoiy-psixologik kategoriya sifatidagi talqinlariga ma’lum darajada e’tibor qaratilgan. Dissertatsiya ishining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi: Tadqiqot Andijon davlat universiteti psixologiya kafedrasining ilmiy ishlar rejalari doirasida amalga oshirilgan.
psixologik jihatlari (KHKmisolida)” muammolarini nazariy va amaliy tahlillar asosida umumlashtirilgan xulosalar, tavsiyalar ishlab chiqish va kasbiy qiziqishlarning shakllanishida bugungi jamiyat taraqqiyoti talablariga mos ilmiy-amaliy jihatlarini tadqiq etish va nazariy- amaliy psixologik maslahatlar berishdan iborat.
- Kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishning nazariy va amaliy tadqiq etilishi bo‘yicha adabiyotlar tahlili; ma’lumotlar bilan tanishish - Kasbiy layoqatlarning namoyon bo‘lishini aniqlash va ularning yuksak darajadagi qobiliyatlarga aylantirish bo‘yicha tajribalar tashkil etish; - Kasb-hunar kollejlari proforientatsiya ishlarini tashkil etish va ularni tashkil qilishning ilmiy-amaliy asoslari qay tarzda o‘rganilganligini mavjud manbalar orqali o‘rganish; - Amaliyotchi psixologning faoliyati jarayonida bevosita qatnashuvchilar: o‘quvchi, o‘qituvchi, ota-onalar, ta’lim muassasa rahbarlariga amaliy jihatdan ta’sir o‘tkazishi, ularga ta’lim – tarbiya jarayonida amaliy psixologik yordam ko‘rsatish. Psixoprofilaktik ishlarni tashkil etishda proforientatsiyaon ishlar maslalarini tahlil etish - O‘quvchilarni shaxsiy xususiyatlarini hisobga olib, kasbga yo‘naltirish ishlarini tashkil etish va ularning yangi hayot jarayoniga ko‘nikish muammolarini o‘rganish; - Kasbiy qiziqshlari asosida kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirish usullarini tadqiq etish; - Amaliy tajribalar tashkil etish va umumlashtirilgan holda kasbiy ko‘nikmalar shakllantirishning asosiy vositalari va omillari yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqot predmeti: Kasbiy qiziqishlar asosida kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishning bugungi jamiyat taraqqiyoti talablariga mos ilmiy-amaliy jihatlarini tadqiq etish va nazariy- amaliy psixologik maslahatlar berishdan iborat
shakllantirish uchun kasbiy qiziqishlarini psixodiagnostik metodikalar asosida o‘rganib, ular bilan kasbga yo‘naltirish ishlarini tashkil etilsa; - o‘quvchilarning kasbiy qiziqishlari asosida kasb ko‘nikmalarini shakllantirish imkoniyatlari oshadi; - kasb-hunar kolleji tizimida kasbiy bilimlarni takomillashtirish va kasbga bo‘lgan munosabat motivlarini rivojlantirish muammolari o‘z yechimini topishi mumkin; - psixologik maslahat va proforientatsiya ishlari rivojlantiriladi va to‘g‘ri yo‘lga qo‘yiladi. Kasb- hunar kollejida kasbiy ta’lim mazmuni sifat jihatdan takomillashtiriladi; - psixologik maorif va proforientatsion ishlarda o‘qituvchilar hamda ota-onalar hamkorlik ishlari rivojlantiriladi; - kasbiy ko‘nikma va malakalar yuzasida talabalarning bilimlari oshiriladi. Kasb tanlash motivlarining aniqlanishi ularning kasbga yo‘llash ishlarida muhim omil ekanligi asoslanadi.
psixologik, psixodiagnostik va pedagogik usullardan foydalandik. Jumladan shakllantiruvchi va 6 rivojlantiruvchi empirik metodikalar, kuzatish, suhbat, anketa, kasb tanlash motivlarini aniqlash usuli, DDS metodikasi, shuningdek, shaxsni ijtimoiy psixologik himoya qiluvchi metod va psixodiagnostik, psixoprofilaktik, va psixokorreksion metodlar. Bundan tashqari individual faoliyat shaklini aniqlaydigan faoliyatga munosabati, normal emotsional faolligini aniqlaydigan metodlar. Shaxsiy varaqalarini o‘rganish va boshqa metodlardan iborat. Tadqiqotning metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, G‘arb va Sharq mutafakkirlarining ta’limni tashkil etish, shaxsda muayyan kasbiy malakalarni shakllantirish borasidagi qarashlari, yurtboshimiz I.Karimovning uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirishga oid g‘oyalari, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlashga qo‘yilayotgan talablar, psixologik va pedagogik tadqiqotlar, mavzuga oid manbalar mazmunida yoritilgan nazariyalardan, psixologik xizmat to‘g‘risidagi nizom, chet el va sharq psixologlarining qarashlari majmuasidan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: kasbiy bilimlar asosida ko‘nikmalarni shakllantirishning psixologik jihatlarini o‘rganish shaxsning kasbiy qiziqishlarini shakllanishini, psixodiagnostik, psixokorreksion, psixologik maslahat va psixologik maorif asosida ilmiy-amaliy yondoshiladi. Yoshlarni kasb egallashida kasbni erkin va mustaqil tanlashning ilmiy-amaliy tizim sifatida dolzarb muammolari yechim topishga harakat qilinadi.
ularning kasbiy ko‘nimalarni shakllantirish ishlari rivojlantiriladi, psixodiagnostik, psixokorreksion, psixologik maslahat va psixologik maorif kabi bilimlar nazariy jihatdan boyitiladi. Kasb psixologiyasi fanidan o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishda ishlab chiqilgan tavsiyalardan foydalanish mumkin. Tadqiqotning nazariy g‘oyalari va amaliy natijalari zamonaviy psixologiya va pedagogika fanlarini takomillashtirishga xizmat qiladi, shuningdek, ulardan istiqbolda ilmiy tadqiqotlarni olib borish, psixologik va pedagogik treninglarni tashkil etish, laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishda, shuningdek, pedagoglarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimi hamda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida psixologik xizmatni tashkil etishda foydalanish mumkin. Amaliy ahamiyati: kasbiy qiziqishlarni shakllantirish va rivojlantirish orqali ularga ta’sir etuvchi ijtimoiy psixologik omillarini qaror toptirish, shaxs faoliyati va faolligini oshirishga ko‘maklashuvchi psixologik xizmat tizimining asosiy yo‘nalishlarini va bugungi dolzarb vazifalarni aniqlashga imkon beradi. O‘quvchilarni kasb tanlash va kasbiy qiziqishlari asosida o‘z layoqati va qobiliyati bo‘yicha kasbga yo‘naltirish tizimi shakllanadi.
1. Kasbiy bilimlarning nazariy va amaliy asoslarini tahlil qilish. 2. Kasbiy bilimlar asosida kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirish omillari nazariy va amaliy tahlil qilish. 3. Kasbiy qiziqishlarning tashkiliy-metodik asoslari (samarali shakl, metod va vositalari). 4. Kasbga yo‘naltirish ishlarini tashkil etishda hamkorlik ishlarini takomillashtirish va kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirishning yuqori samaradorlikka erishishni kafolatlovchi ilmiy- metodik tavsiyalar. Natijalarning joriy qilinishi: tadqiqotning asosiy natijalari Andijon viloyati o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi boshqarmasi tasarrufidagi KHK lari amaliyotchi psixologlar faoliyatida, Andijon davlat universiteti “Psixologiya” kafedrasi metodologik birlashmasi yig‘ilishlari, umumiy o’rta ta’lim maktab amaliyotchi-psixologlari malakasini oshirish kurslarida va ilmiy- amaliy anjumanlarda ishtirok etish va ma’ruzalar o‘qish asosida ommalashtirilgan.
viloyati o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi boshqarmasi tasarrufidagi KHKlarida tashkil etilgan seminar treninglarda sinovdan o‘tkazilgan. (Andijon maishiy xizmat KHK, Andion axborot texnologiyalari KHK, Andijon pedagogika kolleji) I BOB: Kasbiy bilimlar asosida ko‘nikmalarni shakllantirishning nazariy asoslari 7
O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi “Kasblar festivali”da belgilangan vazifalarni yuksak darajada bajarish borasida o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirishda kasb-hunar ta’lim muassasalarining ahamiyati muhim sanaladi. Bu borada yurtboshimiz I.Karimovning quyidagi fikrlarini ta’kidlamoqchimiz: “O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalari har bir hududning o‘ziga xos, jo‘g‘rofiy, etnik xususiyat, ehtiyojlaridan kelib chiqib, tashkil etilishi hamda unda tahsil olayotgan o‘quvchilarning ota-onalari bag‘rida o‘qib kasb-hunar egallashlari qolaversa, o‘sha hududning ta’limni turmush bilan bog‘lash, uyg‘unlashtirish, talabalarning qobiliyatlari, intellektual darajalari va imkoniyatlarini hisobga olish ijobiy samara beradi. Chunki, har bir kasb-hunar shaxsdan irodaviy zo‘r berishni, aqliy jiddiylikni, chidam va sabr-toqatni talab qiladi. Barcha qiyinchilik va sinovlarga bardosh bera oladigan yigit-qizlargina mazkur tanlangan kasbga nisbatan yarog‘li deb topiladi. Kasb ta’limi esa huddi ana shuning amaliy tomonini o‘zida aks ettirish imkoniyatiga ega. Ta’limni oqilona, optimal yo‘l bilan tashkil qilish va olib borish, mehnatga ongli munosabatni tarkib toptirib, kasb- hunarga nisbatan qiziqish hissini uyg‘otadi. Kasbiy bilimlarni maktab ta’limidayoq shakllantirish bolada kasbiy layoqat va ko‘nikmalarni shakllantirish imkoniyatini oshiradi.
ko‘nikmalarini o‘zlashtirish darajasini aks ettiruvchi integral tavsif: “ishni bilgan hold” faoliyat yuritish qobiliyati hisoblanadi.
o‘quv va ko‘nikmalarni safarbar qilishga tayyorlikda ifodalanuvchi ta’lim mahsuli “bilim-o‘quv” va vaziyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rnatish va amalga oshirish, o‘z bilimini kasbga yo‘naltirish.
samarali faoliyat yuritish uchun zarur madaniyatlararo va tarmoqlararo bilimlar, ko‘nikmalar va qobiliyatlar. Shuningdek talabalarning faol faoliyat yuritish va bilimlarni o‘zlashtirishda loyihaviy layoqatlarini shakllantirish muhim ahamiyatga egadir. Bu barcha fanlarni yaxshi o‘zlashtirish hamda kasbiy bilimlarni rivojlantirish vositasi hamdir. Bolaning kasbiy layoqatini rivojlantirish va kasbiy bilimlarga ega bo‘lishini ta’minlash orqali ularning kasbiy ko‘nikmalarini shakllantirish mumkin. Ko‘nikmalarni shakllantirish ularning qiziqish, hohish, va bilimlariga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘nikma – insonning avvalgi tajribalari asosida muayyan faoliyat yoki harakatni amalga oshirish qobiliyatidir. Uning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘ida hosil bo‘ladigan murakkab shartli reflekslardir. Ko‘nikma malaka bilan uzviy bog‘liq.
bo‘lishdir. Malakali mutaxassis bo‘lib yetishishda shaxsning kasbiy bilim va ko‘nikmalarini shakllanganlik darajasi muhim omil sifatida ahamiyatga egadir. Har qanday harakatning tahlil yetilgan jihatlarini tegishli tarzda uning motor (harakat), sensor (emotsional) va markaziy qismlari deb atash mumkin. Shunga muvofiq, ushbu qismlarning harakatini amalga oshirish jarayonida bajariladigan vazifalarni ijro yetish, nazorat qilish va boshqarib turishda foydalanadigan yo‘l-yo‘riqlar ushbu faoliyat-ning usullari deb ataladi. Kishida maqsadga muvofiq tarzda sa’y-harakatlarni ijro yetish va boshqarishning aynan shu tarzda avtomatlashuvi malaka deb ataladi. Malaka mashq qilish jarayonida ish-harakatlarni bajarishning avtomat-lashgan usullari hisoblanadi.
hosil qilingan malakalarning keyinchalik bosh-qa yangi malakalarning hosil bo‘lish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsati-shi natijasida yangi malakalarning susayib qolishiga aytiladi. Harakatning shu tarzda qisman avtomatlashuvi tufayli uning tuzi-lishida ro‘y beradigan o‘zgarishlar quyidagilardan iboratdir: 1) sa’y-harakatlarning ijro yetilish usullari o‘zgaradi. Bunga qadar o‘z holicha yuz berib kelgan qator juz’iy sa’y-harakatlar yagona ja-rayonga, tarkibga kiruvchi alohida sodda sa’y-harakatlar
8 o‘rtasida to‘siqlar va uzilishlar mavjud bo‘lmagan bitta murakkab sa’y-harakat-ga qo‘shilib ketadi: a) ortiqcha va keraksiz sa’y-harakatlar bartaraf yetiladi; 2) harakatni sensor nazorat qilish usullari o‘zgaradi. Sa’y-harakat-larning bajarilishini ko‘rish orqali nazorat qilish mushaklar yordamida (kinistetik) nazorat bilan almashadi. Bunga tajribali mashinistkaning harflarga qaramasdan yozishi, malakali chilangarning uskunaning ustiga bolg‘a bilan urayotganda ko‘rish nazoratini ishga solmasligi misol bo‘ladi: a) maxsus sensor sintezlar hosil bo‘ladi; b) harakat natijalarini nazorat qilish uchun muhim bo‘lgan mo‘ljallarni tez farqlash va ajratish qobiliyati rivojlanadi; c) harakatni markazdan turib boshqarish usullari o‘zgartirib bori-ladi. Diqqat harakat usullarini idrok yetishdan xoli bo‘lib, u harakatning, asosan, vaziyati va natijasiga qaratilgan bo‘ladi. Ba’zi hisob-kitoblar, yechimlar va aqliy mehnat talab qiladigan boshqa jarayonlar tez va birga qo‘shilgan holda amalga oshirila boshlaydi. Jumladan, haydovchi dvigatelning ortiqcha kuch bilan ish-layotganini uning tovushidanoq sezib, o‘ylab-netib o‘tirmasdan, uning harakatini qanaqa tezlikka ko‘chirish kerakligini darhol tushunib yetadi; operator asboblarning ko‘rsatkichlarini o‘qiboq, ularning ishla-shida ro‘y berayotgan buzilishlarni va ularni bartaraf yetish uchun ni-malar qilish kerakligini fahmlaydi. Navbatdagi sa’y-harakatlarga tayyorgarlik bundan oldingi sa’y-harakatlar amalga oshirilayotgan paytdayoq yuz bera boshlaydiki, natijada reaksiya uchun sarflanadigan vaqt keskin kamayadi. Qo‘llani-lishi lozim bo‘lgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ong yordamida oldindan ko‘ra bilish antitsipatsiya deb ataladi. Kishi muayyan harakatni bajarishga urinib ko‘radi va uning nati-jasini nazorat qilib turadi. Muvaffaqiyatli sa’y-harakatlar, o‘zini oqla-gan usullar asta-sekin tanlanadi va mustahkamlanadi, o‘zini oqlama-ganlari yesa qo‘llanishdan chiqarilib, boshqalariga almashtiriladi. Muayyan harakatlar yoki faoliyat turlarini o‘zlashtirish maqsadida ularni anglagan tarzda hamda ongli ravishda nazorat qilishga va tu-zatishga asoslangan holda ko‘p martalab takroran bajarish faoliyati mashq deb ataladi. Har qanday malaka ham kishi allaqachon yegallab olgan malakalar tizimida amal qiladi va tarkib topadi. Ularning biri yangi malakaning tarkib topishiga va amal qilishiga yordam bersa, boshqalari xalaqit beradi, uchinchi bir xili yesa uni o‘zgartiradi va hokazo. Bunday hodisa psixologiyada malakalarning o‘zaro ta’siri deb yuritiladi. Har qanday xulq-atvor yangi sharoitlarda yoki yangi obyektlarga nisbatan jarayonlarning ko‘chishi asosida tarkib topadi. Ko‘chish yesa shart-sharoitlar yoki narsalarning faoliyat maqsadlari uchun muhim bo‘lgan belgilari bo‘yicha o‘xshashligiga tayanadi. Bu o‘xshashlik anglanilgan va anglanilmagan bo‘lishi mumkin. Faoliyat qanchalik murakkab, maqsadlar qanchalik uzoqroq vaqtga mo‘ljallangan hamda ular obyektlarning qanchalik ko‘proq o‘zgartiri-lishini talab qiladigan bo‘lsa, muvaffaqiyatli ko‘chishni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan oraliq aqliy faoliyat shunchalik keng tus oladi. Lekin har qanday holda ham, bunday ko‘chish ko‘nikma, ya’ni qo‘yilgan maqsadga muvofiq tarzda harakat usullarini tanlash va amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish deb hisoblash mumkin. Ko‘nikma faoliyat subyektning o‘zida mavjud bilimlar va malaka-lar bilan maqsadga muvofiq boshqarilishi uchun zarur psixik va ama-liy harakatlarning murakkab tizimi yegallab olinishini ifodalaydi. Ko‘nikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axbo-rotni va narsalardan olinadigan axborotni qayta ishlash jarayonining, ana shu axborotni aniqlash, uni harakat bilan taqqoslash va o‘zaro bog‘lash jarayonining butun bir tizimining yegallanishini bildiradi. Bu xildagi shakllantirish, ya’ni ko‘nikmalarga o‘rgatish jarayoni turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkinligini qayd qilib o‘tish za-rur. Bu yo‘llarni bir-biridan farq qiluvchi ikkita holatga ajratish mum-kin. Birinchi holatda o‘rganayotgan kishi zarur bilimga yega bo‘ladi.
9 Uning oldiga bu bilimlardan maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi qo‘yiladi hamda kishining o‘zi sinab ko‘rish va xatolarga yo‘l qo‘yish orqali tegishli mo‘ljal olgan, axborotni qayta ishlash va faoliyat usullarini topgan holda uning yechimini izlaydi. Garchi bu yo‘lning samaradorligi past bo‘lsa ham, bugungi kunda u ta’lim jarayonida yeng ko‘p qo‘llaniladigan yo‘l yekanligini qayd qilamiz. Ikkinchi yo‘l shundan iboratki, ta’lim berayotgan kishi tinglovchining bilimlarini qo‘llash uchun zarur bo‘lgan psixik faoliyatni boshqarib boradi. Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga ko‘ra ham farqlanadi. Masalan, shunday bo‘lishi mumkinki, ayrim harakatlar boshida har bir yelementni jiddiy ravishda, alohida-alohida bajarili-shi va bunga butun diqqat va ongning yo‘nalishini talab qiladi. Lekin vaqt o‘tgach, bora-bora unda ongning ishtiroki kamayib, ko‘pgina qismlar avtomatlashib boradi. Bu oddiy tilga o‘girilganda malaka hosil bo‘ladi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat yozishga o‘rganganmiz. Agar malakalarimiz qat’iy tarzda bizdagi bilimlarga ta-yansa, faoliyatning maqsadi va talablariga ko‘ra harakatlarni muvaffa-qiyatli bajarishni ta’minlasa, biz uni ko‘nikmalar deb ataymiz. Ko‘nikmalar doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi. Hayotda ko‘nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning jismoniy va aqliy urinishlarimizni yengillashtiradi va o‘qishda, mehnatda, sport sohasida va ijodiyotda muvaffaqiyatlarga yerishishimizni ta’minlaydi.
Download 0,73 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish