Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti o‘zbekiston tarixi kafedrasi tarixiy o‘lkashunoslik va urbanizatsiya

4. O‘zbek xalqi to‘g‘risidagi etnografiyaga oid ilk ma’lumotlar. O‘zbek xalqining kelib chiqishi va xalq bo‘lib shakllanishi juda ham ko‘p vaqtlardan buyon tadqiqotchilar orasida o‘zbek xalqining kelib chiqishi to‘g‘risida har xil ayrim hollarda chalkash fikrlar hukm surib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng, bu murakkab va chalkash masalani yechimiga o‘zbekcha, keng va haqiqiy baho berish imkoniyati paydo bo‘ldi. Sobiq sovet davrida ayrim tadqiqotchilar o‘zbek xalqining kelib chiqish tarixini shayboniylar davri istilosi bilan bog‘laydilar.
Ma’lumki, Dashti Qipchoqda tashkil topgan Oq O‘rda va Shayboniy ulusida ya’ni, Sirdaryo Orol dengizi va Volga bo‘ylari oralig‘idagi keng hududda ko‘chib yurgan, XIV asrning o‘rtalaridan boshlab o‘zbeklar deb yuritilayotgan turk-mo‘g‘il qabilalari bilan bog‘lab noto‘g‘ri xulosaga kelindi. Masalan: S.A. Tokarev «Osnovы etnografii» (-M.: 1968), I. Jabborov «O‘zbek xalqi etnografiyasi» (T.: «Fan», 1964) asarlarida shu fikr ilgari surilgan.
S.A. Tokarev, A.Yu. Yakubovskiy, Ya.G. G‘ulomov, M.G. Vaxobov va boshqalar o‘zbek xalqining boshlang‘ich yadrosi O‘rta Osiyoda qadimiy davrida yashagan qadimgi so‘g‘diylar, xorazmiylar, sak qabilalari va urug‘ aymog‘larini unutgan, keyinroq ko‘chmanchilikdan dehqonchilikka o‘tib, turkiy tilda so‘zlashuvchi chigil, qarluq yag‘mo, argun kabi guruhlardan iborat ekanligini o‘zbek elatning asosi XI-XII asrlarda tugaganligi va XVI asr boshlarida paydo bo‘lgan ko‘chmanchi shayboniy o‘zbek xalqining qadimgi yadrosiga aralashib ketib, faqat o‘z nomigina berganligini kuchli dalillar, fakt va materiallar bilan isbotlab berganlar.
O‘rta Osiyo shu jumladan, O‘zbekiston hududida Rossiya Fanlar Akademiyasining va O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining tarix va arxeologiya institutlari tomonidan uyushtirilgan ko‘p yillik samarali ishlar natijasida o‘zbeklarning avlod-ajdodlari qadimdan o‘troq, yirik sug‘orish inshoatlariga asoslangan dehqonchilikka mustaqil o‘ziga xos madaniyatiga ega bo‘lganligi isbot qilindi. Bu holat ba’zi tadqiqotchilarning O‘rta Osiyo xalqlari go‘yo tarixiy xalq emas, ularning madaniyati eron va boshqa mamlakatlarning madaniyatiga tobe, bu go‘zal o‘lkada uzoq o‘tmishda faqat ko‘chmanchi yovvoyi qabilalar yashagan deganlar har xil da’vatlarni fosh qildi va puchga chiqdi. Holbuki, «nazariya»ni targ‘ib qiluvchi ba’zi olimlarning uzoq ajdodlari ibtidoiy madaniyatiga endi erishgan bir paytda qadimgi Xorazmda Qo‘yqirilgan qal’a, Tuproqqal’a kabi yodgorliklar qazib topilgan ajoyib arxetiktura, san’at hamda yozuv durdonalari Bolaliktepa va Panjikentda kashf etilgan har xil marosimlarni tasvirlovchi rang-barang rasmlar va Varaxshaning go‘zal chang haykal va bezaklari butun antik davr ichida qurilgan xashamatli shahar va qal’alar, dabdabali sug‘orish inshoatlari, bepoyon ekinzorlar, o‘zbek va boshqa O‘rta Osiyo xalqlarining uzoq o‘tmishida nihoyatda zo‘r iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga ega ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
O‘zbek xalqining avlod-ajdodlari to‘g‘risidagi ba’zi ma’lumotlar qadimgi yozma manbalarda ham uchraydi. Qadimgi O‘rta Osiyo xalqlari haqidagi ma’lumot beruvchi ilk yozma manbalar qatoriga qadimgi eron etnografik yodgorliklari kiradi. Eng qadimgi ajdodlarimiz to‘g‘risidagi ma’lumot beruvchi dastlabki epigrafik yodgorlik Behustun yozuvi hisoblanadi. Behustun yozuvi eronda, Kirmonshoh shahridan 30 km masofada Zagros tog‘idagi tik qoyaga o‘yib yozilgan. Uzunligi 22 km, balandligi esa 7,8 metrni tashkil etadi.
Epigrafik manbalardan yana bir guruhi bu sopolga o‘yib yoziladigan yozma manbalardir. Yana bir manba Persopoldan topilgan mil. avv. 486-480 yillarga mansub bo‘lib, Doro I nomidan undan keyin hukumronlik qilgan Kserks buyrig‘i bilan bitilgan. Shu tariqa eron epigrafik yodgorliklari Vatanimizning eng qadimgi tarixiga oid oz bo‘lsada, nihoyatda qimmatli ma’lumotlar beradi.
Qadimgi xorazmiylar, so‘g‘diy va saklar yoki massagetlar haqidagi ayrim ma’lumotlar antik davr mualliflari miletlik Gekatey Strabon, Geradot, Arrian va butun O‘rta Sharqda tarqalgan muqaddas kitob – «Avesto»da mavjud. Bu kitobda O‘rta Osiyoning qadimgi eroniyzabon xalqlarining turmushi, ijtimoiy tuzumi va ma’naviy dunyosi haqida turfa ma’lumotlar olish mumkin.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, antik mualliflarning birontasi O‘rta Osiyo tarixiga oid alohida maxsus asar yozmagan. Qolaversa o‘sha zamonda «O‘rta Osiyo» degan jug‘rofiy tushunchaning o‘zi ham yo‘q edi. Ammo Yunon va Rim tarixchilari o‘zlarining boshqa mavzulariga bag‘ishlangan asarlarida yo‘l-yo‘lakay qadimgi O‘rta Osiyoga jug‘rofiy, tarixiy va etnografik ma’lumotlar yozib qoldirganlar. mil. avv. II asrdagi Xitoy elchisi va sayyohi Chjan syanning Davon va Kangyuy
(Xorazm) davlatlari haqidagi qoldirgan ba’zi ma’lumotlarni ham etnografik jihatdan diqqatga sazovordir. Afsuski, islom dini tarqalguncha ya’ni VII-VIII asrlargacha bo‘lgan davrni yorituvchi uchun mahalliy yozma manbalar yo‘q.
VII-VIII asrlarda turkiy xalqlarining katta qismi Yettisuv, Shosh hamda Farg‘ona vodiysida kamroq qismi Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida yashar edi. Ular turkiylar tilini qabul qilgan tub joy aholidan hamda bu yerga kelib o‘rnashgan ko‘pgina turkiy qabila va urug‘lardan iborat edi. Ayrim so‘g‘diy hujjatlarida kiritilgan ma’lumotlarga qaraganda turkiy aholi o‘rnashgan bu o‘lka VII asrdan boshlab, Turkiston nomi bilan atala boshlagan.
Ayni zamonda Yettisuvda o‘rnashib qolgan so‘g‘diylarning kengayishi va bu savdodan manfaatdor So‘g‘dning V-VII asrlarda olib borgan harbiy yurishlari oqibatida kelib qolgan edilar.
So‘g‘dlilarning savdo va hunarmandchilik manzillari Talos va Chu vodiylarida Chimkentdan to ulug‘ Xitoy devorigacha bo‘lgan yerlarga joylashgan.
Uzoq asrlar davomida shakllanib kelgan yuqori darajadagi madaniy zamin bo‘lmaganda, IX-
XII asrlarda O‘rta Osiyo shu jumladan O‘zbekistonda fan va madaniyat gurkirab o‘sib, jahonga Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy kabi fanning ko‘p sohalarini mukammal egallagan ulug‘ siymolarni yetkazib berishi mumkin emas edi.
Mahmud Qoshg‘ariyning «Devoni lug‘at turk» nomli noyob asarida gapiruvchi ajdodlarimizdan biri bo‘lgan chigil qabilalari Iskandar Zulqarnayn yurish qilgan davridayoq ko‘p nufuzli etnografik guruhlardan xisoblangani haqida ma’lumot beradi.
XI asrning yetuk shoiri va olimi Yusuf Xos Hojib tomonidan yaratilgan o‘z davrining zo‘r badiiy asari xisoblangan «Qutadg‘u bilik» ning ana shu chigil qabilalari tili asosida yozilganini va bunday ajoyib asar agar uzoq asrlar davomida iqtisodiy, madaniy birlik negizida dunyoga kelgan umumiy bir til bo‘lmagan holda paydo bo‘la olmasligini ham e’tiborga olsak u vaqtda o‘zbek xalqining tili nihoyatda uzoq tarixga ega ekanligiga ishonchimiz komil bo‘ladi.
IX-XII asr mualliflaridan ibn Xurdodbek al-Balxiy, al-Istaxriy, ibn Kavkal, Ma’sudiy Yoqut singari yirik biograf va sayyohchilar mahalliy mualliflardan faylasuf, musiqashunos Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy va buyuk tabib Abu Ali ibn Sino, etnograf, biograf, tarixchi olim Abu Sa’d
Abdushari ibn Muhammad Sa’moniy hamda noma’lum muallif yaratgan «Hudud ul-olam» nomli asarlarda O‘zbekiston hududida o‘sha davrda yashagan aholi to‘g‘risida ba’zi etnografik lavhalar keltirilgan.
Yevropa monarxlari va Rim papasi daxshatli, jahonni larzaga solgan Chingizxon bilan savdo, siyosiy va diplomatik munosabatlar o‘rnatishga qiziqishdi. Birinchi bo‘lib «Tatarlar o‘lkasiga» papa Innokentiy IX 1245 yilda fransiyalik Ioanna Plano Kartini boshchiligida monarxlardan iborat elchilarni yubordi. Huddi shu maqsad va shu yo‘l bilan 1249-1251 yillarda safar qilgan Plano Kartini vatandosh Vilgelm Rubruk asarida hamda 1271-1295 yillarda sharq mamlakatlariga xususan Xitoyga tashrif buyurgan Marko Poloning esdaliklarida ham O‘rta Osiyo o‘lkalari haqida etnografik ma’lumotlar keltirilgan.