Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

Rasmiy pozitsion  operatsiya  bosqichi  (12—15 yosh).

Rasmiy-operatsion  tuzilishlar  bolani  taxminiy  va  aniq 

tayanchga  ega  bo'lmagan  predmet  doirasini  tuzilishidan  musta- 

qil  ravishda  fikr  yuritish  qobiliyatida  namoyon  bo'ladi.  Rasmiy 

formal  fikrlash  operatsiyalari  asosi katta yoshdagi  insonlar  man-

167

---

tiqidir,  ularga  faraz  va  deduksiya  yordamida  shakllanadigan  ele- 

mentar  ilmiy  tafakkur  asoslanadi.  Mavhum  tafakkur  rasmiy  for­

mal  mantiq  va  uyg‘unlik,  kombenatorlik  qoidalariga  muvofiq 

bir  fikrga  xulosaga  kelish  qobiliyatini  o‘zida  namoyon  etadi.  Bu 

o‘smirga farazlarni ilgari  surib  tafakkur rasmiy formal  mantiq va 

uyg‘unlik  kombinatorlik  qoidalariga  muvofiq  bir  fikrga  xulosaga 

kelish  qobiliyatini  o‘zida  namoyon  etadi.  Bu  o‘smirga  farazlarni 

ilgari  surib,  ularning  eksperimental  tadqiqini  o‘ylab  topishga, 

xulosalar  chiqarishga  yordam  beradi.  Ayrim  oddiy  fizik  qonun- 

larning  birikishiga  qaratilgan  eksperimentda  o‘smirlarning  yan­

gi muvaffaqiyati,  ayniqsa yaqqol ko‘zga tashlanadi.  Mayatnikning 

tebranish  qonuni,  sariq  rangdagi  suyuqlikni  olish  uchun  rangsiz 

suyuqliklarni qo‘shish usullari,  ayrim materiallari egiluvchanligi- 

ga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar,  tekislik bo‘ylab  sirg‘anishida tezlik- 

ning  ortishiga ta’sir qiluvchi omillar.

Bu vaziyatda bola operatsiyadan oldingi darajada omad uchun 

tartibsiz  harakat  qiladi,  intellektning  aniq  bir  darajasidagi  bo­

la  birmuncha  darajada  tashkilotchi,  bir  qancha  variantlarni  si- 

nab  ko‘radi,  faqat  ularning  orasida  keraklisi  yo‘q va  keyinchalik 

harakat  qilib  ko‘rishdan  voz  kechadi.  Rasmiy  formal  darajadagi 

o‘smir  bir  qancha  urinishdan  so‘ng  material  bilan  bevosita  eks­

periment o‘tkazishdan to‘xtaydi va barcha mumkin bolgan faraz- 

lar  ro‘yxatini  tuzishga  kirishadi.  Faqatgina  bundan  so‘ng  o‘smir 

mavjud bolgan o‘zgaruvchilarni ajratib, ularning har birini o‘ziga 

xos  ta’sirini  o‘rganishga  intilib,  farazlarni  ketma-ket  tekshirish- 

ni  boshlaydi.  Barcha  mumkin  bolgan  uyg‘unliklarni  kombinat- 

siyalarni  tizimli  sinab  ko‘rish  xulq-atvorning  bunday  tipi  yangi 

mantiqiy tuzilishlarga  asoslanadi.  J.Piaje ularning xarakteristika- 

si  tasnifi  uchun pozitsiyali  propozitsional  mantiq tilini  qollaydi. 

0

‘smirda  o‘zining  bevosita  tajribasi  chegarasidan  chiqib,  katta­

lar  dunyoqarashiga uyg‘unlashish nazariyani  tuzish va  tushunish 

qobiliyati  paydo  boladi.  Taxminiy  mulohaza  o‘smirni  yuzaga 

chiqishga  tayyor  turgan  imkoniyatlar  sohasiga  yetaklaydi,  bun­

da ideallashtirilgan tasavvurlar har doim ham sinovga uchramay-

168

---

di  va  ko‘pincha  aniq  dalillarga  qarshilik  ko‘rsatadi.  J.Piaje  kog- 

nitiv  egotsentrizmning  o‘smirlik  shaklini,  birmuncha  darajada 

mukammal  olamni yaratishga intilishda chegarasiz kuchni tafak- 

kurga muhrlab qo‘yuvchi o‘smirning sodda idealizmi deb atagan.

Faqatgina  kattalarning  yangi  ijtimoiy  rollarini  o‘ziga  qabul 

qilgan  o‘smir  qarama-qarshiliklar  bilan  to‘qnashadi  tashqi  vazi- 

yat sharoitni inobatga olishni boshlaydi, yangi sohada mutloq in- 

tellektual  detsentratsiya  markaziy  bo'lgan  ba’zi  vazifalarni  ma- 

halliyga berish yuz beradi.  J.Piaje  o'spirinlikdan yetuklik yoshiga 

o'tish davrida intellektning keyingi rivoji uni muayyan maqsadga 

yo'naltirishga doir qator muammolarni  e’tirof etgan.

Hayotiy dasturlarni tuzish davrida  15 yoshdan 20 yoshga qadar 

intellekual  differensiatsiya  farqlanish  jarayonini  kuzatish  mum­

kin, birinchidan shaxsiy vazifalar bilan muvofiqlikda har bir indi­

vid tomonidan o'ziga xos tarzda qo'llaniladigan umumiy-kognitiv 

tuzilishlar,  ikkinchidan  faoliyatning  turli  sohalari uchun  alohida 

tuzilishlar hosil bo'ladi.