13.3. Ilk bolalik davrida nutqning o‘sishi
Go'daklik davridagi bolalarga nisbatan, ilk bolalik davrida
gi bolalar atrof-muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan ko‘proq
qiziqish bilan qaraydilar. Agar, go‘dak bola qoliga ushlagan nar-
sani oddiy harakatlar bilan kuzatsa, 2—3 yoshdagi bola shu pred
met qismlarini diqqat bilan o‘rganganidan so‘nggina, o‘z amaliy
faoliyatida ishlata boshlaydi. Bolani dastlab, ayni shu predmet-
larning qollanish vazifasi, mohiyati qiziqtirib, u o‘z savoliga
javob olish maqsadida ko‘pincha kattalarga «Bu nima?» degan sa
vol bilan murojaat qiladi. 1—3 yoshdagi bola shakllanishda psixik
rivojlanishning o‘ta ahamiyatliligini inobatga olgan holda, ayrim
psixologlar (R.Zazzo) inson tugllganidan to yetuklik davrigacha
bolgan psixik rivojlanish asosining taxminan o‘rtalari, 3 yoshga
to‘g‘ri keladi, degan mulohazani bildiradilar. Bu yoshdan bosh
lab, bolalar predmetlarni olganish olamiga qadam qo‘yadilar. U
endi kattalar bilan nutq orqali muomala-munosabatda b o la ola
di va sodda axloq qoidalariga amal qila boshlaydilar. Kattalar bi
lan boladigan muloqoti tufayli bola atrof hayot haqida ko‘proq
ma’lumot oladi. Nutq — bu yoshlarda nafaqat muloqot, balki bo
la tafakkurining rivojlanishi va o‘zini-o‘zi, shuningdek, bilish ja-
rayonlarini boshqarish vositasi bolib ham xizmat qiladi.
234
Uch yoshli bolalarda hukmning oddiy turlarini ko‘rish mum
kin. Bu hukm turlari doimo faqat o‘zi bevosita idrok qilayotgan va
yakka predmetlarga taalluqli bo‘ladi. Bola 2,5 yoshga yetganda sa
vollar bera boshlaydi. Avval savollar ko‘proq predmetlarning nomi
to‘g‘risida bolsa, keyinchalik savollar asosan predmetlarning qan
day maqsadlarda qo‘llanilishi va nimalarga ishlatilishi to‘g‘risi-
da (masalan, bu nima?, bu bilan nima qilinadi?, bu nimalarga
ishlatiladi? kabi) bo‘ladi. Hozirgi zamon, o‘tgan zamon va umu-
man vaqt to‘g‘risidagi aniq tasavvur tushunchasi fazoviy tasavvur-
larga nisbatan ancha kech paydo boladi. Bola predmetlar bilan
ko‘proq aloqa qilishi, ular bilan munosabatda bolishi va ularning
xususiyatlarini tekshirib ko‘rishi kerak. Bu bilan unda dastlab ay-
rim predmetlar va hodisalar haqida tasavvurlar to‘plana boradi
va keyinchalik shular zaminida umumiy tasavvur va tushunchalar
hosil boladi, mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi. 2—3 yoshli
bola ko‘p narsani ko‘rishni, ko‘p narsani bilishni va tushunishni
istaydi, bu uning qiziquvchanlik va sinchkovlik xususiyatidan kelib
chiqadi. U hamma joyga «tiqiladi», kattalarga halaqit berib, ular
ning tinkasini quritib juda ko‘plab savollar beradi.
Kattalar mana shu savollarning hammasidan bolalarda ta-
fakkurni o‘stirish va tevarak-atrofdagi olamni to‘g‘ri tushunish
ni tarbiyalash maqsadida foydalanishi g‘oyat muhimdir. Bola o‘z
savollariga tushunarli javob olganidan keyin, bu ma’lumotlarni
o‘z o‘yinlarida aks ettiradi va shu yo‘1 bilan ularning xotirasida
mustahkam saqlanib qoladi. Bola tevarak-atrofdagi olamni kat-
talarning tushuntirishi bilan bir vaqtda kuzatsa, atrofdagi olam
ni yaxshiroq tushuna boshlaydi, narsa va hodisalarni solishtira-
di, ularning ayrimlari o‘rtasidagi o‘zaro boglanishlarni va buning
sabablarini aniqlaydi. Mana shuning o‘zi bolada ancha umum-
lashgan tafakkur paydo bolayotganidan darak beradi.
Bola tafakkurining rivojlanishi nutqning o‘sishi bilan mustah
kam boglangandir, nutqning o‘sishi tafakkurning rivojlanishiga
yordam beradi, chunki so‘z narsa, predmet va harakatlar bilan
o‘zaro munosabatda boladi. 0 ‘z navbatida, tafakkurning rivoj-
235
lanish darajasi so‘z zaxirasining oshishiga, umuman, nutqning
o‘sishiga yordam beradi.
Bu yoshdagi bolalarning yana bir muhim yutug‘i, ona tilini
o‘zlashtirib olishlaridir. Bir yoshdan uch yoshgacha bolgan davr
nutqning jadallik bilan o‘sish davri hisoblanadi.
Nutq bola hayotining ikkinchi yilida ikki bosqichda tarkib
topadi. Dastlabki bosqich birinchi yoshning oxiridan bir yarim
yoshgacha bolgan davr bolib, bolada bu davrda asosan kattalar
ning unga murojaat qilib aytgan gapini tushunish qobiliyati o‘sib
boradi. Bolaning lug‘at boyligi ayniqsa bir yoshdan keyin, ya’ni
yurishni o‘rganib, tobora ko‘p predmetlarga duch kela boshlagan
davridan boshlab tez o‘sa boradi. Bola predmetlarning nomini tez
bilib oladi.
Bola ikki yoshga tolganda, harakatlarning ham nomlarini
bilib oladi. Bu harakatlarga bolaning o‘zi bajaradigan yoki kat
talar tomonidan bajarilgan, nomi aytilgan va bola kuzatib bor-
gan harakatlar kiradi. Bu «passiv» nutq hisoblanadi, chunki bola
so‘zlarni tushunadi-yu, lekin ularni talaffuz qila olmaydi.
3
yoshlar arafasida predmetlarning vazifalarini to la o‘zlashtir-
gan bolalar, o‘z o‘yinlarida, shu predmetlardan maqsadsiz foyda-
lanib qolmay, balki ularni o‘z vazifalariga kola ishlatadilar. Bola
ning nutqi u 1,5 yoshga yetgungacha birmuncha sekinlik bilan
rivojlanadi. Bu davr ichida u 30—40 ta so‘zdan, to 100 tagacha
so‘zni o‘zlashtiradi, lekin ularni amaliyotda juda kam qollaydi.
1,5 yoshdan boshlab esa, uning nutqi jadal rivojlana boshlaydi.
Endi bola predmetlarning nomlarini aytishlarini solabgina qol
may, balki bu so‘zlarni o‘zi talaffuz etishga ham harakat qiladi.
Nutqining rivojlanish darajasi jadallashadi. 2 yoshlarning oxirlari-
ga borib, bola 300 tagacha, 3 yoshlarning oxirlariga borib esa, 500
dan to 1500 tagacha so‘zni o‘z nutqida ishlata oladi, Shuningdek,
so‘zlarni ham aniq talaffuz etib, jumlalarni to‘g‘ri tuza oladilar.
1,5—3 yoshlar nutqning rivojlanishi uchun senzitiv davr hisobla
nadi. Bola bilan so‘zlashayotganda kattalar so‘zlarni aniq talaf
fuz etishlari va boladan ham aniq talaffuzni talab etishlari lozim.
236
Bir predmetni boshqasi o'rnida qollash mumkinligini
anglash, bola uchun atrof-olamni bilish, o‘rganishidagi ahami-
yatli burilish hisoblanadi va u dastlabki tasavvurlarini yuza
ga keltiradi. Bu yoshdagi bolalar endi, asta-sekinlik bilan
kattalar aytib berayotgan ertak, voqea yoki hikoyalarni, shu-
ningdek rasmda chizilgan narsalarni tasavvur eta oladilar. Er-
taklarni eshitish jarayonida bola ertak qahramonlarini kimga-
dir o‘xshatishga harakat qiladi, ba’zida esa u o‘zi mustaqil ertak
yoki hikoyalarni to‘qiy olishi ham mumkin. Ilk bolalik davrida
xotira bilishdagi asosiy vazifa hisoblanib, u bilishning barcha
ko‘rinishlarini rivojlanishida ishtirok etadi. Bu davrda bolaning
xotirasi jadal rivojlanadi. Bolaning hayotiy tajribalarni o‘zlash-
tirishida dastlab harakatli, emotsional va obrazli xotira ishti
rok etadi. Bu borada harakatli va emotsional xotira ustunlik
qiladi. Xotira bu yoshda asosan ixtiyorsiz bo‘ladi. Bu davrda-
gi bolalarga ko‘p kitob o‘qib berish natijasida ular ertak, she’r
va hikoyalarni eslab qoladilar, lekin bunday eslab qolish bola
ning umumiy aqliy rivojlanishidan ham, xotirasining individu
al xususiyatidan ham dalolat bermaydi. Bu ilk bolalik davrida
gi bolalarning barchasiga xos bo‘lgan nerv tizimining umumiy
egiluvchanligi natijasidir. 0 ‘zi va atrof hayoti haqidagi voqea va
hodisalarda ketma-ketlik borligi uchun ham ularni hali to liq
ravishda xotirasida saqlab qola olmaydi.
Ilk bolalik davridagi bolalarning analizatorlari yaxshi
takomillashgani va ular erkin harakat qila olish imkoniyatiga ega
bolganliklari tufayli bu davrda psixik jihatdan tez rivojlanadilar.
Ma’lumki, ilk bolalik davridagi bolalar faqat yurib va emaklabgi-
na qolmay, yugurish, sakrash hamda baland va past to‘siqlardan
oshib olish imkoniyatiga ham ega boladilar. Bog‘chagacha tar
biya yoshidagi bolalarning ertadan kechgacha turli harakatlar qi
la olish imkoniyatlari tevarak-atrofdagi muhitni bilish ehtiyojini
qondirishda juda katta sharoit yaratib beradi.
Ilk bolalik davridagi bolaning turmush tajribasi deyarli yo‘q
bolgani uchun hamma narsa qiziqtiradi. U o‘zining kundalik ti-
237
nimsiz harakatlari davomida kattalarga taqlid qilib, mustaqil ra
vishda kiyinish, ovqat yeyish, yuvinish kabi harakatlarni o‘zlashtira
boshlaydi. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bola o‘zining kunda
lik harakatlari davomida hech bir erinmay, ko‘z o‘ngidagi ham
ma narsalarni tekshirib ko‘radi. Natijada juda ko‘p yangiliklarni
bilib oladi, o‘zining sezgi va idrokini, tasavvur va xotirasini, ta
fakkur va nutqini, hissiyot va xayolini — umuman hamma psixik
jarayonlarini rivojlantiradi.
Bu yoshdagi davrda sezgilarning rivojlanishi analizatorlarning
tobora takomillashuvi bilan bog‘liqdir. Ikki yoshdan oshgan bola
ning sezgilari (ko‘rish, eshitish, hid va ta’m bilish, teri va harakat
kabi) uning har kungi xilma-xil harakatlari davomida turli nar-
salarga bevosita to‘qnash kelishi natijasida rivojlanadi. Sezgilar
ning normal rivojlanishi bola idroki o'sishi uchun zamin yaratadi.
Ilk bolalik davridagi bolaning idroki ancha rivojlangan bolsa
ham hali katta odamlar idrokidan keskin farq qiladi. Birinchi-
dan, bolalarda turmush tajribasi yo‘qligi tufayli ularning idroklari
ham anglashilmagan xarakterga ega bo‘ladi. Ular ko‘p narsalar-
ga birinchi marta duch keladilar. Shuning uchun bolalar idrok
qiladigan ko‘p narsalar ularga yangilik, ya’ni dastlabki taassurot
kuchiga ega boladi. Ikkinchidan esa, bolalarning idroki ko‘pin-
cha ixtiyorsiz xarakterga ega boladi, ya’ni ularning idrokida
muayyan bir maqsadni ko‘zlash hali sezilmaydi. Shuning uchun
ularning idroki bir narsadan boshqa bir narsaga beixtiyor ko‘chib
keta beradi. Lekin bu yoshdagi bolalarda hissiyot kuchli bolgani
uchun ular o‘zlarini qiziqtiradigan, hayron qoldiradigan, hissiy
kechinmalar uyg‘otadigan narsalarni idrok qiladilar.
Bu yoshdagi bolalar idrokining yana farqlanadigan tomoni
shundaki, ular idrok qilayotgan narsalarni umumlashtira olmay
dilar. Atrof-muhitdagi narsalarni qanday bolsa shundayligicha
idrok qiladilar. Bu xususiyat ularning rasmlarni idrok qilishlari-
da yaqqol ko‘rinadi. Masalan, ikki yarim yashar bolaga otning
kallasi solingan surat ko'rsatilsa, hayron bolib, otning o‘zi qani,
deb so'raydi.
238
Bolalar id rokining takom illashuvida so‘z katta aham iyatga
ega. So‘z m ohiyati jih atid an u m um lashgan xarakterga ega b o ‘lib,
u n arsalarn i um u m lashtirish im k on in i beradi. Bola so'z y ordam i
da o ‘xshash n arsalarni oddiygina gu ru hlarg a ajrata boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |