Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

lo zim .

  Mana  shunday tarbiyaviy ta’sir nati- 

jasida bolalarning  predmetlar haqidagi  tasavvurlari  o‘sadi.  Bola 

bir yarim yoshga borganda,  o‘zlari tez-tez uchratib turgan pred­

metlarni,  ularning  rangi,  hajmi,  shaklining  o‘zgarishidan  qat’i 

nazar,  xatosiz  tanib  oladilar.  Bola  ikki  yoshga  to‘lay  deganda, 

tanish  kuy  va  tovushlarni  bilib  oladi.  Borliqni  bilish  jarayoni­

da  bola  o‘z  hayotida  va  tevarak-atrofidagi  kishilar  turmushi- 

da  o‘rnatilgan  tartibni  tushuna  boshlaydi.  Bu  olamni  bilish- 

ning  eng  muhim  tomoni  bo'lgan  zamon  —  vaqtni  bilib  olishi 

uchun  asos  boladi.  Bolaning  organizmi ma’lum  tartibga  ko‘ni- 

ka  boshlaydi,  bu  vaqt  bilan  tanishishdagi  dastlabki  qadamdir. 

Keyinchalik  bolalar  tabiat  hodisalari  va  odamlarning  kunda- 

lik  hayoti  singari  tushunchalarni  anglay  boshlaydilar.  Albatta, 

buning  uchun  kattalar bolalarning  e’tiborini  hayotning  muhim 

belgilariga  qaratishi  lozim.  Bolaning har bir  sezgan va  idrok et­

gan  narsalari  o‘ziga  xos  sezgilar bilan  mustahkamlanishi  kerak. 

So‘z bolaning ko‘rayotgan predmetlarini tushunib olishini oson- 

lashtiradi,  predmetni  so‘z  yordamida  bilib  olish  ko‘z  va  quloq 

ishini kuchaytiradi.

229

---

Bolaning  aqliy jihatdan  o‘sishida  makon  va  zamon  haqidagi 

tushunchalarni  anglashga  yordam  beradigan  so‘zlarni  o‘zlashti- 

rib  olishi muhimdir.  Predmetlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan har xil 

fazoviy  belgilarning  (masalan,  katta  oraliq,  tor  oraliq)  va  tur­

li  fazoviy munosabatlarning  nomlarini  (o‘ngda,  chapda,  orqada, 

bir  qatorda)  bilib  olish  natijasida  bolalar  predmetlar  o'rtasidagi 

bu  munosabatlarni  ajratib  olishga  o‘rganadilar.  Shu  tariqa,  nutq 

predmetlarning  belgilarini  differensiyalash  va  umumiylashti- 

rish  vositasi  bolib  xizmat  qiladi.  Lekin,  shu  bilan  bir  qator­

da,  so‘z  birinchi  signal  sistemasi  bilan  bevosita  boglanm ogl 

lozim.  Ikki-uch  yashar  bolalardagi  idrok  o‘zining  yetarli  dara­

jada  o‘smaganligi  va  beqarorligi  bilan  ajralib  turadi  hamda  bir 

kuzatish  obyektidan  ikkinchi  kuzatish  obyektiga  tez-tez  ko‘chib 

turishi  bilan  xarakterlanadi.  Yaltiroq,  chiroyli,  ko‘zga  tez  tash- 

lanadigan  predmetlar  bola  diqqatini  o‘ziga jalb  qiladi.  Bog‘cha- 

gacha  bolgan  yosh  davridagi  bolalar  idroklarini  qo‘yilgan  va- 

zifa  asosida  tashkil  eta  olmaydilar,  ulardagi  bu  xil  idrok  juda 

qisqa  muddatli  boladi.  0 ‘zlaridan  uzoqda  turgan  predmetlarni 

idrok  qilishda  ayniqsa  ko‘p  xato  qiladilar.  Bolada  idrok  asta-se­

kin  mustaqillashib,  ma’lum  maqsadga  tayangan  boladi,  kuza- 

tuvchanlik  rivojlana  boradi.  Bola  o‘zini  qiziqtirayotgan  narsa- 

ga uzoq vaqt qarab,  uni kuzatishi,  o‘sha predmet to‘g‘risida biror 

narsani solashi  mumkin.

Lekin bola hali predmet va hodisalarni har tomonlama kuza­

tib, uning asosiy, muhim tomonlarini ajratib,  ayrim elementlarini 

o‘zaro  boglab  olishning  uddasidan  chiqa  olmaydi.  Bolada  kuza- 

tuvchanlikni  o‘stirishda  sayr  va  ekskursiyalar  muhim  ahamiyat­

ga  egadir.  Bunda  bolalar  kattalarning  rahbarligida  tevarak-atrof- 

dagi  predmet va hodisalarda  o‘zlari  uchun yangi bolgan  muhim 

va qiziqarli narsalarni aniqlashga olganadilar.  Rasmlarga qarash, 

o‘simlik va hayvonlarni  parvarish  qilish  idrokning  o'sishiga juda 

yaxshi ta’sir etadi.

Ilk yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyat turi  — predmetlarni 

olganish,  predmetlar bilan manipulyativ harakat hisoblanadi.