Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

Rivojlantiruvchi:

  Talabalarning  maktabgacha  yoshdagi  bola­

larning  yosh  va  psixologik  xususiyatlarini  inobatga  olgan  holda 

ular bilan ishlash ko‘nikma-malakalarini  rivojlantirish.

Tayanch  tushunchalar: 

maktabgacha  tarbiya  yoshi,  o‘ym,  ye­

takchi faoliyat, bilish jarayonlari,  muloqot,  asosiy psixologik yan­

gilik,  inqiroz.

1.1.  Maktabgacha  tarbiya yoshida  rivojlanishning  ijtimoiy 

shart-sharoitlari

Ontogenezda  3  dan  7  yoshgacha  bo‘lgan  davr  bog'cha  yoshi 

davri  yoki  maktabgacha  yosh  davri  hisoblanadi.  Maktabga­

cha  yoshdagi  bolalar  psixologiyasida  juda  tez  sifat  o‘zgarishlari 

bolishini inobatga olgan holda 3  davrga:  (3—4 yosh)  kichik mak­

tabgacha  davr,  (kichik bog‘cha  yoshi),  (4—5  yosh)  o‘rta  maktab-

247

---

gacha  davr,  (o‘rta bog'cha yoshi),  (6—7  yosh)  katta maktabgacha 

davr (katta bog‘cha yoshi)ga ajratish mumkin.  Bola rivojlanish ja­

rayonida  kishilik  avlodi  tomonidan  yaratilgan  predmet  va  hodi­

salar  olami  bilan  munosabatga  kirishadi.  Bola  insoniyat  qolga 

kiritgan  barcha  yutuqlarni  faol  ravishda  oezlashtirib,  egallab  bo­

radi.  Bunda predmetlar olamini,  ular yordamida amalga oshirila- 

digan xatti-harakatlarni,  tilni,  odamlar  orasidagi munosabatlarni 

egallab  olishi,  faoliyat motivlarining rivojlanishi,  qobiliyatlarning 

o‘sib  borishi,  katta yoshli  kishilarning bevosita yordamida  amal­

ga oshirilib  borilmog‘i kerak.  Asosan,  shu  davrdan boshlab bola­

ning  mustaqil  faoliyati  kuchaya boshlaydi.

Bog‘cha yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya,  ularning mu­

rakkab harakatlarini o‘zlashtirish, elementar gigiyena, madaniy va 

mehnat  malakalarini  shakllantirish,  nutqini  rivojlantirish  hamda 

ijtimoiy axloq va  estetik didining  dastlabki  kurtaklarini  hosil  qi- 

lishga  qaratilishi lozim.

Mashhur rus pedagogi Lesgaftning fikricha, insonning bog‘cha 

yoshidagi  davr  shunday  bir  bosqichki,  bu  davrda  bolalarda  xa- 

rakter xislatlarining  namunalari  shakllanib,  axloqiy xarakterning 

asoslari yuzaga keladi.

Bog‘cha  yoshidagi  bolalarning  ko‘zga  tashlanib  turuvchi  xu- 

susiyatlaridan  biri,  ularning  harakatchanligi  va  taqlidchanligidir. 

Bola tabiatining  asosiy  qonunini shunday ifodalash mumkin:  bola 

uzluksiz faoliyat koersatishni talab qiladi, lekin u faoliyat natijasidan 

emas,  balki faoliyatning bir xilligi va surunkaliligidan toliqadi.

Kattalar va  tengdoshlari  bilan  bolgan  munosabat  orqali  bola 

axloq  me’yorlari,  kishilarni  anglashi,  shuningdek,  ijobiy  va  sal­

biy  munosabatlar bilan tanisha boshlaydi.  Bog‘cha yoshidagi bo­

la  endi  o‘z  gavdasini yaxshi boshqara  oladi.  Uning  harakati  mu- 

vofiqlashtirilgan  holda  boladi.  Bu  davrda  bolaning  nutqi  jadal 

rivojlana  boshlaydi,  u  yangiliklarni  egallashga  nisbatan  o‘z  bil- 

ganlarini  mustahkamlashga  ehtiyoj  sezadi,  o‘zi  bilgan  ertagini 

qayta-qayta  eshitish  va  bundan  zerikmaslik,  shu  davrdagi  bola­

larga xos xususiyatdir.

248

---

Bog‘cha  yoshidagi  bolalarning  ehtiyojlari  va  qiziqishlari jadal 

ravishda ortib boradi.  3—7 yoshli davrida bolalarning asosiy faoli­

yati  quyidagi ketma-ketlikda kechadi:

—  predmetlarni o‘rganishi;

—  individual predmetli o‘yinlar, jamoa sujetli-rolli  o'yinlar;

—  individual va guruhiy ijod;

—  musobaqa o‘yinlari;

—  muloqot o‘yinlari;

—  uy mehnati.

Bog‘cha  yoshidagi  bolalar  nutqni  birmuncha  to‘la  o‘zlashtir- 

ganlari  va  haddan  tashqari  harakatchanliklari  tufayli  ularda 

o‘zlariga yaqin bolgan katta odamlar va tengdoshlari bilan muno­

sabatda  bolish  ehtiyoji  tuglladi.  Ular  tor doiradan kengroq  doi- 

radagi  munosabatlarga  intila boshlaydilar.  Ular  endi bog‘chadagi 

o‘rtoqlari va qo‘ni-qo‘shnilarning bolalari bilan ham jamoa bolib 

o‘ynashga harakat  qiladilar.

Hamma  narsani  bilib  olishga  bolgan  ehtiyoj  kuchayadi. 

Bog‘cha yoshidagi bola tabiatiga xos bolgan kuchli  ehtiyojlardan 

yana biri,  uning  har  narsani  yangilik  sifatida  ko‘rib,  uni  har to- 

monlama bilib  olishga intilishidir.

Bog‘cha  yoshidagi  bolalar  hayotida  va  ularning  psixik  ji- 

hatidan o‘sishida  qiziqishning roli kattadir,  qiziqish xuddi ehtiyoj 

kabi, bolani biror faoliyatga undovchi omillardan biridir.  Shuning 

uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bogliq bo‘lgan murak­

kab  psixik hodisa  desa boladi.

Bolaning  kamol  topishida  qiziqishning  ahamiyati  shundaki, 

bola  qiziqqan  narsasini  mumkin  qadar  chuqurroq  bilishga  in- 

tiladi  va  uzoq  vaqt  davomida  qiziqqan  narsasi  bilan  shug‘ulla- 

nishdan zerikmaydi.  Bu esa o‘z navbatida bolaning diqqati hamda 

irodasi  kabi  muhim  xislatlarni  o‘stirishga  va  mustahkamlashiga 

yordam  beradi.  3—7  yoshli  bolalarning  psixik  rivojlanishida  ba- 

diiy-ijodiy  faoliyat  turi  bolgan  musiqaning  ahamiyati  ham juda 

kattadir.  Musiqa  orqali bolalar  ashula  aytishga,  musiqa  ohangiga 

mos ritmik harakatlar qilishga o‘rganadilar.