Z. T. Karabayeva

4.2-rasm.  Turli  kimyoviy  moddalarning  biofaollashuvi  kimyoviy  jihatdan 
barqarorlik  va  toksiklik  darajasini  T
1/2
  belgilanishi  bilan  farqlanuvchi  metobo-
litlarni keltirib chiqaradi. 
 
Odatda  agar  barqaror  metabolit    CYP450    katalitik  tsikl  davrida  shakllansa  
u  holda  u  zudlik  bilan  fermentdan  tarqalib,  natijada  hujayradan  chiqib  ketadi. 

---

 
 
88 
 
Reaktiv biofaollashuv mahsulaotlari uchun bunday holat kamida 4 hil ko‘rinishda 
bo‘lishi  mumkin.  4.3-rasmda  ko‘rsatilgandek,  ba’zi  metabolitlar  juda  qisqa  vaqt 
mobaynida  mavjud  bo‘ladi  (masalan,  mikrosoniya  diapozonida).  Yana  bir  boshqa 
holat  yuzaga  kelaishi  mumkin,  agar  reaktiv  metabolit  yetarlicha  barqaror  bo‘lib 
CYP  katalitik  kameradan  chiqib  ketsa,  lekin  o‘zi  shakllangan  hujayradan  chiqib 
keta olmasa (holat 2, 4.3-rasm). 
 Bunday  natijalar  kamdan-kam  uchraydi,  chunku  jigar  hujayralari  juda 
kichik.  Bu  holatdan  kelib  chiqgan  holda  shuni  aytish  mumkinki,  uzoq  muddat 
mavjud bo‘luvchi reaktiv metabolitlar fermentativ muhitni oldini olish  maqsadida 
odatda  hatto  qisqa  vaqt  mobaynida  bir  necha  hujayra  diametrlaridan  o‘tadi.
16
  Bir 
necha  soniya  yoki  undan  ortiqroq  bo‘lgan  vaqt  mobaynida  parchalanish  davriga 
ega  bo‘lgan  reaktiv  metabolitlar  aynan  bir  organdagi  qo‘shni  hujayralarga  ham 
zarar  yetkizishi  mumkin  (holat  3,  4.3-rasm).  Bu  holat  keng  tarqalgan  va  ko‘p 
organlar  turli  hujayralardan  tashkil  topganligini  anglatadi,  bunday  turli  hujayralar 
ksenobiotiklarni  qayta  ishlab  chiqarish  yoki  reaktiv  metabolitlarni  zararsiz-
lantirishdagi qobiliyatlari bilan farqlanadi.  
Yana  bir  klassik  misolni  keltiradigan  bo‘lsak,  vinil  xlorid  sabab  yuzaga 
keluvchi  jigar  angiosarkomasi. Jigar hujayralarida vinil xlorid reaktiv metabolitga 
aylanib  juda  zaif  bo‘lgan    jigar  qon  tomirlari  ichidagi  qo‘shni  endotelial  hujay-
ralarni  zararlaydi.  Yana  bir  keng  tarqalgan  holatda  reaktiv  metabolitlar  bir  necha 
daqiqa  yoki  undan  ko‘p  vaqt  davrida  o‘zi  shakillangan  organdan  chiqib 
ketgungacha   mavjud bo‘ladi  (4-holat, 4.3-rasm).  
Qon  aylanish  tizimiga  qo‘shilgan  metabolitlar  butun  tana  bo‘ylab  harakat 
qilib  boshqa  to‘qimalarga  ham  zarar  yetkazadi.  Bu  holat  chekish  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan saraton kasalligida muhim ahamiyat kasb etadi, chunki tamaki tutunidagi 
kimyoviy  moddalar  reaktiv  metabolitlarga  qadar  butun  tana  bo‘ylab  so‘rilgunga 
qadar  o‘pka  yoki  jigarda  biofaollashishi  mumkin.  O‘pka  saratoniga  qo‘shimcha 
tarzda tamaki chekuvchilar periferik organlar, ya’ni oshqozon osti bezi, buyrak va 
                                                           
16
 
Leung L et al. Metabolik aktivation in drug-induked liver injury. Drug Metab Rev. 2012; 44:18–33. 
 

---

 
 
89 
 
qoviq saratoni kasalligiga duchor bo‘lishlari mumkin.