Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

1.6-rasm. Aerodrom inshootlaridinamik tizimining to’lqinsimon tavsifi. 
Birinchi siklga bir nechta, o‗zaro bog‗liq bo‗lgan davrlar kiradi: 0-1
chizig‗i inshootni qurish va u berilgan xususiyatga (mustahkamlikka) ega 
bo‗lishi; 1-2 chiziq ekspluatatsiya qilish boshlanguncha inshoot holatida qay-
tmas o‗zgarishlar sodir bo‗lishi; 2-3 chiziq ekspluatatsiya natijasida ishlab 
moslashish, bunda ishlash texnologiyasi buzilsa, buzilish ro‗y beradi; bu 
uchastkada (A-B chizig‗i) buzilishlar jadalligi sezilarli bo‗ladi; 3-4 chiziq shakl 
o‗zgarishlari barqarorlashib, charchash zo‗riqishlari yig‗ilib boradi, eksplu-
atatsiya holatlari va havo kemalari jiddiy ta‗sir etmaydigan nuqsonlar yetila bo-
radi; bunda turg‗un rejim yuzaga kelib, buzilishlar jadalligi bir xil qoladi (B-V 
chiziq); 4-5 chiziq vaqt o‗tishi bilan, materiallar eskirishi, yeyilishi, ularda 
mayda darzlar va boshqa nuqsonlar paydo bo‗lishi natijasida buzilishlar jadal-
ligi keskin oshadi (V-G chiziq) va keyingi ekspluatatsiya uchish xavfsizligini 
pasaytirib yuboradi. Demak, kapital ta‗mir talab etiladi. 5-6 chiziq sistemaning 
yuqori ishlash qobiliyatini tanlash davrini aks ettiradi, garchi dastlabki qobili-
yatga erishish mumkin bo‗lmaydi. 
Keyingi to‗lqinli tavsifning ikkinchi sikli boshlanadi-yu, uning davrlari 
qisqaroq va jarayonlarining sifati boshqacharoq bo‗ladi. Uning davrlari: 6-7 
oldingi (1-2) ga, 7-8 (2-3) ga, 8-9 (3-4) ga, 9-10 (4-5) ga, 10-11 (5-6) ga 
o‗xshash.
Keyin uchinchi, to‗rtinchi va hokazo sikllar bo‗lishi mumkin. Bulardan 
inshoot shunchalik ishdan chiqib qoladiki, qayta qurish (tiklash-kuchaytirish, 
yangi konstruksiyalar kiritish, o‗lchamlarni o‗zgartirish) talab etiladi. Shuni 
ta‗kidlash lozimki, sistemaning integral xarakteristikalari 1,6,11 nuqtalarda 
normal taqsimlanish qonuniyatiga bo‗ysunadi. Inshootning yeyilishi, qoplama 
yuzasi va konstruktiv elementlarining buzilishi natijasida holat o‗zgarishi, 

---

ya‗ni jismoniy yeyilish yuz beradi. Uning shakllari har xil: mexanik yeyilish, 
korroziya, materialning charchashi, deformatsiya va yemirilish. Jismoniy yey-
ilish qancha katta bo‗lsa, xizmat muddati shuncha kichkina va qoldiq narx ham 
kichkina. Jismoniy yeyilishni kamaytirish uchun o‗z vaqtida ta‗mir qilib, ek-
spluatatsiya holatini to‗liq yoki qisman tiklash zarur.
Jismoniy yeyilishdan boshqa ma‗naviy yeyilish (eskirish) bor. Bunda in-
shoot o‗zining dastabki qiymatini yo‗qotadi. Unga sabab texnik taraqqiyot tu-
fayli paydo bo‗lgan yangi konstruksiyaning ta‗siri arzonroq tushadi (1-tur 
ma‗naviy eskirish) yoki kam mehnat talab qiladigan yangi konstruksiyalar 
paydo bo‗ladi (2-tur ma‗naviy eskirish). 
Aerodrom inshootlaridan qayta qurilmaydiganlari (binolar) ma‗naviy 
eskiradi. Qoplamalar esa vaqti-vaqti bilan qayta qurilishi va kapital ta‗mir qi-
linishi tufayli ma‗naviy eskirmaydi, ular faqat jismoniy eskirishi (eyilishi) 
mumkin. 
Inshootlar yeyilishining 4 bosqichi bor: ozgina (0-21%) yeyilish; bunda 
inshoot yaxshi ishlayveradi, faqat joriy ta‗mir qilinadi; 21-40% oraliqdagi ey-
ilishni bildiradigan shikastlanishlar; bunda kapital ta‗mir zarur; to‗liq eyilish 
(60% dan ortiq); bunda inshoot avariyaviy holatda turadi, uni almashtirish yoki 
qayta qurish kerak. 
Aerodrom inshootlarini tabiatning to‗lqinli jarayonlari sharoitida dinamik 
sistema sifatida qarab turib (1.6-
rasm
), ularning yeyilishi va yemirilishi 2-5 
oraliqda bo‗lib, uch bosqichdan iborat ekanligini ko‗rish mumkin: 2-3, 3-4, 4-
5. 
2-3 davr ekspluatatsiyaning boshlanishi bo‗lib, bunda davr oxiriga kelib, 
ishlab moslashish ro‗y beradi va buzilishlar jadalligi qisqaradi va ularning 
taqsimlanishi Veybull qonuniga bo‗ysunadi.
Aerodromning bikr qoplamalari ishining ishonchliligi va eksplua-
tatsiyaviy bahosi ustida V.L. Sadov qiziq tadqiqotlar o‗tkazgan. Sementbeton 
va armobeton qoplamalarning ishonchliligi asosiga qoplamaning mustah-
kamligi bilan ekspluatatsiya holati o‗rtasida bog‗liqlik bor, degan faraz kiri-
tgan. Qoplamaning chegaraviy holatini aks ettirish uchun ishonchlilik darajasi 
70% olingan, shuningdek havo kemalaridan tushadigan yuklama va harorat 
o‗zgarishlari natijasida sementbetonda toliqish ro‗y berib, yig‗ilib boraveradi, 
ular chegaraviy nuqtaga yetgach yemirilish (darz) ro‗y beradi.
Inshootlarning ishlash qobiliyatini ularni ekspluatatsiya qilish davrida 
kapital ta‗mirgacha yuklamalar qo‗yish soni bilan ifodalash mumkin. Uni in-
shoot materialining toliqish tavsiflari orqali aniqlanadi.
Yo‗lsozlar amaliyotida qoplamalarning xizmat muddatining bir nechta 
usuli bor: ishlash qobiliyati bilan (A.K. Birulya); qoplamalarning mus-
tahkamligi va yeyilishi bilan (Soyuzdor NII); yillik o‗rtacha ma‗lumotlarning 
ehtimoliy tahlili bilan (XADI) va boshq. E.N.Smirnov, G.A.Kozadayev kabi 
mutaxassislarning tadqiqotlari bo‗yicha eng maqbul usul qoplamalarning dav-
riy ta‗miri haqidagi amaliy ma‗lumotlarni AASNO (yo‗l tashkilotlari xodimla-
rining Amerika assotsiatsiyasi) usuli bilan kompleks baholash hisoblanadi.

---

Asboblar yordamida o‗lchash qiyin yoki juda murakkab bo‗lgan paytlarda 
texnikaviy masalalarni yechishda ekspert usuli qo‗llaniladi. Shunday usul 
AASNO yo‗riqnomasiga ko‗ra, fuqaro aviatsiyasining 29 aeroportida bajarildi. 
Ekspertlar sifatida o‗rganilayotgan qoplamalarni bevosita ekspluatatsiya qilish 
bilan va ularni qurishda ishtirok etgan mansabdor kishilar taklif qilindi. 
Qoplamaning yomon holatini bildiradigan 2,5 balldan boshlab, a‗lo holatni an-
glatadigan 5 balgacha baholar qo‗yildi.