Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

 
 
§4.11. Elektrotexnika bo‟yicha asosiy ma‟lumotlar 
 
Umumiy ma‟lumotlar. 
Avtomobillarda elektr energiyasi dvigatelni ishga 
tushirishda, yonuvchi aralashmani o‘t oldirishda, tovush va yoritish signallari-
da, nazorat o‘lchash asboblarida va qo‘shimcha jihozlarda qo‘llaniladi. Har 
turdagi energiyani elektr energiyasiga aylantiruvchi asboblar 
elektr toki man-
balari 
va tokni talab qiladiganlari 
iste’molchilar 
deyiladi. Elektr toki manbalari 
mexanik va kimyoviy energiyani elektr energiyasiga, iste‘molchilar elektr toki 
energiyasini boshqa turdagi (mexanik, yorug‘lik, tovush, issiqlik) energiyasiga 
aylantiradi. 
Elektr toki - 
bu zaryadlangan zarrachalarning (elektronlarning) tartibli 
(yo‘nalish bo‘ylab) harakatidir. Zaryadlangan zarrachalar harakatda bir joydan 
boshqa joyga ko‘ch adi. Tok yo‘nalishi qilib shartli ravishda musbat zar-
yadlangan zarrachalarning harakat yo‘nalishi qabul qilingan. Zanjirda elektr 
toki olish uchun uning atrofida elektr maydoni hosil qilish kerak. Amalda zan-
jirdagi elektr maydoni elektr toki manbalari tomonidan hosil qilinadi va saqlab 
turiladi. 
Elektr toki olishning asosiy sharti - tutashgan elektr zanjirini hosil qi-
lishdir. Elektr zanjirining tok manbalarini iste‘molchilar va ularni tutashtiru-
vchi o‘tkazgich simlar tashkil qiladi. 
Tashqi elektr zanjiri elektr zanjirining bir qismi bo‘lib, elektr toki 
manbaiga qisqichlar bilan biriktiriladi. 
Ichki elektr zanjirlari - manba ichidan o‘tgan tok yo‘lidir. 
Tok kuchi - 
bu bir soniya davomida o‘tkazgichning ko‘ndalang kesim yu-
zasidan o‘tgan elektr (zaryadlari) miqdoridir. Tok kuchi (A) amperlarda ifoda-
lanib, ampermetr asbobida o‘lchanadi. 
Elektr zanjiri bo‘ylab elektr tokini harakatga keltiruvchi kuch EYUK 
deyiladi. 

---

Kuchlanish -
YUK ning bir qismi bo‘lib, elektr tokini tashqi zanjir bo‘ylab 
harakatga keltiradi. Kuchlanish (V) voltlarda ifodalanib, voltmetr asbobi bilan 
o‘lchanadi. 
Ochiq zanjirda kuchlanish tok manbaining qutb uchlarida bo‘ladi. Agar 
iste‘molchini tok zanjiriga ulasak, zanjirda kuchlanish paydo bo‘ladi va u o‘z 
navbatida tok hosil qiladi. Jismlar elektr zaryadini o‘tkazish imkoniyatiga 
qarab elektr o‘tkazgichlarga va noo‘tkazgichlarga bo‘linadi. 
O’tkazgichlar — 
bu shunday materiallarki, o‘zidan elektr tokining 
o‘tishiga juda kam qarshilik ko‘rsatadilar. Elektr tokini metall, ko‘mir, ishqor-
lar va kislotalarning suvli aralashmalari yaxshi o‘tkazadilar. Elektr jihozlarini 
ulovchi o‘tkazgich sifatida mis va alyuminiy simlari qo‘llaniladi. 
Noo’tkazgichlarga (dielektriklar) 
me‘yoriy sharoitda o‘zidan elektr tokini 
o‘tkazmaydigan materiallar kiradi. Bularga rezina, plastmassa, gazlama va shu 
kabilar misol bo‘la oladi. 
Noo‘tkazgichlardan tayyorlangan jismlar izolyatorlar deyiladi. Ulardan 
elektr toki o‘tkazuvchi simlarga qobiq sifatida va elektr jihozlari asboblari 
uchun asos sifatida foydalaniladi. 
Elektr qarshiligi - 
bu o‘tkazgichniig elektr toki harakatiga qarshiligidir. 
Qarshilik o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimi, uzunligi va materialiga bog‘likdir. 
Ingichka va uzun o‘tkazgichlar kalta va yo‘g‘on o‘tkazgichlarga nisbatan ko‘p 
qarshilik ko‘rsatadilar. Mis simlari po‘lat simlarga nisbatan kam qarshilikka 
ega. Utkazgich qarshiligi om (OM) o‘lchov birligida o‘lchanadi.