Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

-
100, NIAI-200
 
sinov uskunalari yaratilgan. Ular 
yordamida shtampli yuklashda va samolyot tayanchlari orqali yuklama bergan-
da egilish, nisbiy dcformatsiya, cmiruvchi yuklamalar aniqlanadi. 
Fransiyada bunday sinovlar uchun Lyakrua deflektografi-egilishni 
uzluksiz o'lchaydigan uskuna ishlatiladi. U yuk avtomobili yoki avtobus aso-
siga o'rnatiladi. Panjarali balka va unga qotirilgan datchiklar perfalentaga 
avtomatik tarzda bukilishlarni qayd etib turadi. Qoplamalarning yuk ko'tarish 
qobiliyatini aniqlash amaliyotida sinov-nazariy hisoblar usuii ham qo'Ua-
niladi. Bu holda qoplamaning mustahkamligi o'yib olingan silindr namuna 
bo'yicha aniqlanadi. Namuna yorib tashlashjarayonidagi siqilish va cho'zilishga 
sinaladi va bukilishda cho'zilish mustahkamligi hisoblab topiladi. Shu namuna 
bo'yicha qoplama qalinligi, elastik moduli E
u
, Puasson koeffitsiyenti 
µ
va 
boshqalar aniqlanadi. Bu ma'lumotlarning bari keyinchalik, nazariy hisoblar 
yordamida qoplamaning yuk ko'tarish qobiliyatini aniqlashda ishlatiladi. 
Mustahkamlik ko'rsatkichlarini asboblar yordamida, qoplamani buz-
masdan ham aniqlash mum kin. Buning uchun ulqtratovush defektoskoplar-
UKP-1M, UK-10
 
P, DUK-/O, radioaktiv ―gamma-zichlik o'lchagich‖ -PGP-2
 
va boshqalardan foydalaniladi. Sementbetonning mustahkainligini sklerometrik 
usul (elastik sakratish usuli) bilan aniqlash mumkin. U sementbeton yuzasi 
mustahkamligi bilan uning siqihshga mustahkamligi o'rtasidagi munosabat 
tajriba yo'li bilan aniqlanadi. Buning uchun sklero-metr asbob-KM ishlatiladi. 
Qoplama qalinligini akustik usul bilan aniqlash mumkin. Usui zond signali 
qoplam&sining pastki yuzasidan qaytishi, to'g'ri ketgan va qaytgan signal-
larning ajralishi vaqtini aniqlashga asoslanadi. Aerodrom qoplamalarini tashxis 
qilishda teplovizorlarning ahamiyati katta. Teplovizor tadqiqotlar yordamida 
konstruktiv qatlamlar orasidagi bo'shliq-lar, darzlar, yaxlit tutashuvlar, uchma-
uch ulangan joy laming zichligi aniqlanadi. Teplovizor infraqizil nurlanish 
hodisasi asosida ishlaydi. 
Qoplamaning ekspluatasion holati sistemasini baholash ko'rsatkich-laridan 
muhimi tep-tekislik hisoblanadi. U tekislik koeffitsiyenti bilan tavsiflanadi. 
Ko'pmcha notekislik qoplamaning ko'ndalang va bo'ylama yo‘nalishida oddiy 
asbob-3 m (mamlakatimizda) yoki 16 fut (4,88 m-AQShda) uzunlikdagi chiziq 
(reyka) yordamida o'lchanadi. Chiziq va qoplama ostidagi ruxsat etilgan 
tirqish, uning o'rta qismida 3 mm dan (3 m li chiziq) yoki 5 mm dan (16 futli 
chizma) oshmasligi kerak. Bu talablar h iarilsa, havo kemasini boshqarishda 

---

hech qanaqa qiyinchilik tug'ilmaydi. plama tekisliligini o'lchash uchun mu-
rakkab asboblar ham yaratilgan: 
filometr, profilograf, volnograf, tolchkomer (rofmetr); jami 50 nomli as-
bob bor. Eng oddiy profilometr-ikki uchiga g'ildirakcha o'rnatilgan chiziq (rey-
ka) hisoblanadi. Uning o'rtasida uchinchi g'ildirakcha bo'lib, yuzaning 
o'zgarishini sezib, maxsus richag, yordamida profilini chizib beradi, qosozda 
hosil bo'lgan profil og'ishlarning amplitudasini ko'rsatadi. Viagraf degan asbob 
aniqroq ma'lumot beradi. U ham profilometr, lekin g'ildirakchalari ko'p, mu-
vozanatlovchi yukchasi bor. Bu asbob ko'p nuqtasi bilan qoplama yuzasiga teg-
ib turadi, shuning uchun g'ildiraklar notekislik ustidan o'tayot-ganda asosiy ra-
maning holati o'zgarmaydi. Soyuzdornii PKR 4 m rusumli reyka-asbob ham 
bor. Unda 12 ta tayanch g'ildirakcha bor, orasi 25 sm, rama uzunligi 3 m. 
Notekislikni qosoz tasmaga yozib oladi, yuza ustida 0.83-1,11 m/sek. tezlik bi-
lan suriladi. Aytilgan asbob laming ish unumi kam, shuning uchun avtomobilga 
yoki tirkamaga o'rnatiladigan elektron asboblardan ko'proq foydalaniladi. 
MADI olimlari yaratgan shunday asbob qoplama profllidan tirkama g'ildirakla-
ri yordamida nusxa olinadi. 
Aeroportdada yo'l va aerodrom qoplamalarining tekisligini va ilashish 
koeffitsiyentini aniqlash uchun avtomobilga o'rnatiladigan PKRS-2U uskunasi 
ishlab chiqilgan. UAZ-451 M (yoki UAZ-452 V) avtomobili, bir o'qli tirkama-
asbob, unda g'ildiraklarning vertikal tebranishiga va tormoz kuchiga sezgir 
datchiklar, ulardan olinadigan axborotlarni qayd qiluvchi asboblar, yo'l yuzasi-
ga suv sepib, turli sharoitda ishlash koeffitsiyentini o'lchash uchun suv baki 
mana shulardan iborat, PKRS-2 U. Suv quyish klapani tunukadan, disk ko'rin-
ishda ishlangan, yer yuzasiga yaqin joylashgan. Qoplama yuzasining tekislik 
darajasini 8,3-11,1 m/s tezlikda harakatlanib, tasmaga yozib oladi. 
Fransiyada o'tkazilgan tadqiqotlar qoplamaning notekisligi va sirpan-
chiqligi bilan bog'liq dinamik masalalarni o'rgangan. Aniqlanishicha, notekis 
yuzalarda havo kemalari, ayniqsa og'irlari, qattiq tebranadi, natijada boshqa-
rish qiyinlashadi, asboblarning ko'rsatishi yomonlashadi. Qoplama tep-
tekisligini baholash uchun notekislik qoplama va havo kemasining holatiga 
ta'sirini aniqlaydigan dastur va asboblar qo'llanadi. 
Ekspluatasion holatni sistemali baholash ko'rsatkichlaridan biri sirpan-
chiqlik koeffitsiyenti-KSK hisoblanadi. U qoplamaning g'adir-budurligiga 
bog'liq bo'lib, xavfsiz xarakatlanish (rullash) tezligi K
SK-RUL
ga ham ta'sir 
etadi.