|
Maxsus tog’ jinslari:
Bu sinfga kiruvchi tog’ jinslari o’zlarining alohida
xususiyatlari bilan ajralib turadilarki, bu xususiyatlarni har bir grunt uchun ma’lum
7
G.F.Bell, Engineering Geology, 34 bet.
124
sharoitda alohida o’rganish kerak. Ularning qurilish xossalari bir-birlaridan keskin
farq qiladi va ko’pincha yomon xususiyatlarga ega.
Quyida shu sinfga kiruvchi tog’ jinslari haqida fikr yuritamiz.
Botqoq yotqiziqlariga
loy va torf, ya’ni kuch ko’tara olish qobiliyati
juda past bo’lgan gruntlar kiradi.Botqoq yotqiziqlarini namgarchilik ko’p bo’lgan
o’lkalarda uchratish mumkin. Loyli gruntlarlarga, ko’pincha, juda nam bo’lgan,
gilli gruntlarning birinchi hosil bo’lish bosqichidagi, ya’ni tarkibida organik
moddalari bo’lgan gilli yotqiziqlar kiritiladi.
48-rasm. Botqoq yotqiziqlar
Botqoqlik yotqiziqlarini hamma hududlarida uchratish mumkin,
Belorussiya, Kareliya, Ukraina va Sharqiy Sibirda bu yotqiziqlar juda katta
maydonni
egallaydi.
Bu
yotqiziqlarni
hosil
bo’lishida
iqlim
sharoiti
(yog’ingarchilikni parlanishiga nisbatan ko’p bo’lishi), yer yuzasining past
tekislikdan iborat ekanligi, suv o’tkazmaydigan qatlamning yer ustiga yaqin
bo’lishi katta ahamiyatga ega. Daryolarning eski o’zanlari ko’pincha past
tekisliklar hosil qilib, loy-gilli materiallardan iborat bo’ladi. Daryoda suv ko’p
bo’lgan vaqtdan bu tekisliklar loy-gilli material bilan to’ladi va yotqiziqlar hosil
qiladi. Bu joylarni “staritsalar” deb ataydilar. Staritsalarda yog’ingarchilik
yig’ilishi uchun sharoit yaratilib, natijada eski o’zan loylari hosil bo’ladi. Bu
yotqiziqlar yumshoq plastik va oquvchan holatda bo’lib, inshootning zamini bo’lib
xizmat qilishga yaroqsizdir.
125
Loyli yotqiziqlarning namligi 100% dan ko’p bo’ladi. G’ovaklik koefittsiyenti 1-2
oralig’ida, gohida undan ko’p bo’ladi; siqilish moduli 100-150 mm/m, ichki
ishqalanish burchagi 10-11
0
, tutashuvchanlik kuchi 0,005 – 0,01 MPa.
Botqoq yotqiziqlarini V.V.Shugayev 3 turkumga bo’ladi:
1 – qadimgi loy yotqiziqlari, ular ko’pincha yarim quruq holatda
bo’ladilar.
2 – yosh loy yotqiziqlari, ular tabiatda plastik holatda uchraydi.
3 – hozirgi loy yotqiziqlari, ular oquvchan holatda uchraydi.
Qadimgi loy yotqiziqlari boshqa loy yotqiziqlariga nisbatan mustahkam
bo’lib ular quyidagi xususiyatlarga ega: Namlik W = 30% bo’lganda ichki
ishqalanish burchagi 20
0
, bog’lanish kuchi 0,07 MPa.
Yosh loy yotqiziqlarida ichki ishqalanish burchagi 10
0
gacha, bog’lanish
kuchi 0,01 MPa. Hozirgi loy yotqiziqlarida ichki ishqalanish burchagi 6
0
dan 9
0
gacha, bog’lanish kuchi 0,01 MPa bo’ladi.
Deformatsiya ko’rsatkichlari ham shu tartibda o’zgaradi. Ta’sir etayotgan
kuch miqdori P=0,2 MPa bo’lganda qadimgi loy yotqiziqlarida siqilish moduli 40
mm/m, yosh loy yotqiziqlarida 40-100 mm/m hozirgi loy yotqiziqlarida 100-275
mm/m ni tashkil qiladi. Bulardan ko’rinib turibdiki botqoq loy yotqiziqlari juda
ko’p siqiluvchan gruntlardir. Shu sababli loy yotqiziqlari tarqalgan hududlarda
qurilish ishlari olib borishda ko’tarmalardan foydalanadilar. Bu yotqiziqlarda
inshootlarni qurish uchun, loyihalashda ularning siqilishini, zichlanish
jarayonining vaqt bo’yicha o’zgarishini, albatta hisobga olish zarur. Ko’pincha
bunday gruntlarning mustahkamligini oshirishga zichlanish orqali erishiladi.
Torf.
Botqoq yotqiziqlari tarkibida ko’pincha har xil o’simliklardan hosil
bo’lgan o’simlik qoldiqlarini korish mumkin. Asosiy tarkibi o’simlik qoldiqlaridan
tashkil topgan bunday yotqiziqlar
torf
deb ataladi. Torf tolasimon, ko’p
siqiluvchan, qo’ng’ir-qora rangdagi grunt bo’lib, o’zida namni saqlashi bilan
ajralib turadi. Bu ularning iqlim sharoiti, o’simlik dunyosi, gidrogeologik
sharoitiga bog’liqdir. Ko’pincha torf qatlamlarining hamma qavatlari suvga
126
to’yingan bo’ladi. Lekin ba’zida quruq torf qatlamlarini ham uchratish mumkin,
ular ma’lum davrlardagina namlanadilar. Torf xususiyatlaridan biri zichligining
kamligi va namligining ko’pligidir. Sharqiy Sibirdagi torflarning namligi 70-100%
gohida undan ko’p bo’ladi. Torfning siqilishi uning chirish darajasiga bog’liq.
Torflar ikki turga: ko’milgan – qadimgi va ochiq – yosh torflarga ajratiladi.
49-rasm. Torf
Ko’milgan, qadimgi torflarda siqilish moduli 40-80 mm/m, qolgan
torflarda esa bu kattalik 200-300 mm/m atrofida bo’ladi. Torfning mustahkamligini
xarakterlovchi kattaliklar uning qanday hosil bo’lganligiga qarab quyidagicha
o’zgaradi: ichki ishqalanish burchagi φ = 25-35
0
tutashuvchanlik kuchi C = 0,01-
0,02 MPa. Torflarda ham siqilish kattaliklari miqdori uning zichligiga va
namligiga bog’liqdir. Agar torfning qalinligi 5 mm va undan ortiq bo’lsa unga
qo’yilgan ko’tarmalarning cho’kishi metrlarda o’lchanadi. Bularni yo’l va ko’prik
qurilishlarini loyihalashda albatta hisobga olish zarur. Shu sababli torf va
loylarning namligini pasaytirish uchun qumli suv yig’gich quduqlaridan
foydalaniladi. Qumli qoziqlar yordami bilan ularning zichligi oshiriladi. Botqoq
yotqiziqlarida qurilish ishlarida qo’llaniladiga usullardan biri, ularning qavatlari
qalinligini kamaytirishdan iborat. Lekin bu usul juda kam qo’llaniladi. Torflarda
zichlashning tezligini oshirish maqsadida ko’tarmalar tagida diametri katta bo’lgan
quduq qaziladi va u qum bilan to’ldiriladi. Ko’tarma orqali grunt zichlanganda,
gruntdan siqib chiqarilgan suv quduq orqali boshqa tomonga yo’naltiriladi.
Torflarda quriladigan inshootlarni loyihalashda, hisoblash ishlari uchun
quyidagi kattaliklardan foydalanish mumkin:
127
Ochiq torflar uchun – hajmiy og’irlik miqdori
ɤ
w
= 0,95 – 1,05 gr/sm
3
;
namlik miqdori W = 500 – 1500%; tarkibida ko’l miqdori 3 – 20%; siqilish
koeffitsiyenti a = 3 – 14 sm
2
/kg; ichki ishqalanish burchagi φ = 10 – 30
0
.
Ko’milgan torflar uchun: hajmiy og’irlik
ɤ
w
= 1,2 – 1,4 т/m
3
; φ
э
= 1,9 –
2,2 т/m
3
; W = 100 – 300%; ko’l miqdori 30 – 70%; a = 0,2 – 0,4 m
2
/kg; φ = 27 –
30
0
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
