Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Ichki ishqalanish burchagi va tutashuvchanlik kuchining qiymatlari  
23-jadvalda keltirilgan. 
23-jadval 
Gilli 
gruntning 
holati 
Glina 
Suglinok 
Supes 
φ
w
 
C 
φ
w
 
C 
φ
w
 
C 

---

208 
 
 
Qattiq 
22 
0,1 
25 
0,06 
28 
0,02 
Yarim qattiq 
20 
0,06 
23 
0,04 
26 
0,015 
Qattiq plastic 
18 
0,04 
21 
0,025 
24 
0,01 
Yumshoq plastik 
14 
0,02 
17 
0,015 
20 
0,005 
Oquvchan plastik 
8 
0,01 
13 
0,01 
18 
0,002 
Oquvchan 
6 
0,005 
10 
0,005 
14 
0 
 
Suvga  to’yingan  bog’langan  gruntlarda  surilishga  qarshilik  unga 
qo’yilayotgan  kuchning  ta’sir  sharoitiga  bog’liq.  Agar  suruvchi  kuchni  tez-tez 
qo’ysak,  unda  qo’yilgan  kuchning  bor  qismi  suvga  tushadi,  natijada  g’ovaklik 
bosimi  hosil  bo’lib,  u  surilish  yuzasi  bo’ylab  tik  kuch  miqdorini  kamaytiradi.  Bu 
vaqtda grunt skeleti tomonidan qabul qilinadigan kuchning miqdori oz bo’lib, ichki 
ishqalanish  orqali  yuz  beradigan  qarshilik  ham  ahamiyatga  egabo’ladi.  Grunt 
skeletiga beriladigan kuch miqdorini quyidagicha yozish mumkin:  
P
gr
 = P - P
suv
 
bu  yerda:  P
suv
  –  g’ovaklik  bosimi,  suvga  tushadigan  kuch  miqdori.  Bunda  suvga 
to’yingan gruntlarning surilishga qarshiligi quyidagicha yoziladi:  
S = (P-P
c
) tgφ + C 
 
Qurilishda 
inshootning 
zamini, 
ayniqsa, 
ko’tarmalar 
loyli 
va 
gilligruntlardan  iborat  bo’lsa,  suvga  to’yingan  gruntlar  qarshiligining  kamayishini 
hisobga  olish  kerak.  Ko’p  hollarda  suvga  to’yingan  gruntlar  zichlanganda 
gruntning  surilishga  qarshiligining  oshib  borishi  siqilish  jarayoniga  nisbatan  tez 
rivojlanadi. 

---

209 
 
 
 
Grafikdan  ko’rinib  turibdiki,  gruntning  surilishga  qarshiligi  3  soatdan 
so’ng doimiy kattalikka ega bo’ladi, siqilish jarayoni esa 24 soat davom etadi. 
 
Grunt  zarrachalari  bir-biriga  yaqinlashish  davomida  ular  orasida  kolloid 
bog’lanish  tez  rivojlanib,  natijada  bog’liqlik  va  ichki  ishqalanish  oshishiga  olib 
keladi.
 
 
Shu  sababli  N.  N.  Maslov  suvga  to’yingan  gruntlarda  konsolidatsiya 
jarayonini  hisobga  olgan  holda,  grunt  namligi  ma’lum  kattalikka  ega  bo’lishi  va 
bunda gruntning surilishga qarshiligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
τ
W
 = Ptgφ
w
 + C
w
 
bu  yerda:  φ
w
vaC
w
  –  ma’lum  namlikdagi  gruntning  ichki  ishqalanish  burchagi  va 
tutashuvchanlik miqdori. 
φ
w 
 va  C
w 
 qiymatlari labaratoriyada tajriba orqali aniqlanadi.  
 
Buning  uchun  Maslov  asbobidan  foydalaniladi.  Suruvchi  kuchning  ichki 
ishqalanish  koeffitsiyenti  va  ichki  ishqalanish  burchagi  va  bog’langanlik 
qiymatlarini  aniqlash  uchun  bitta  monolitdan  eng  kamida  uchta  kesuvchi  halqaga 
namuna  olib,  surilish  qarshiligini  aniqlash  asbobiga  galma-gal  qo’yib,  har  xil 
miqdordagi vertikal P  kuch ostida siqiladi va S kuch bilan suriladi. 
 
Buning  uchun  kesuvchi  halqadagi  namuna  asbobning  harakatlanuvchi 
qismi  orqali  bosilib,  pastki  birinchi  halqaga  o’tkaziladi.  Shunda  tekshirilayotgan 
namunaning  yarmi  tepadagi  halqada  hosil  bo’ladi.  So’ng  halqadagi  namuna 
ma’lum  miqdordagi  vertikal  P  kuch  bilan  siqiladi  va  siqilish  jarayoni  tugaguncha 
kutib turiladi. Keyin asbobning yon tomonidagi shayiniga oz-ozdan kuch qo’yilib, 
S kuch hosil qilinadi. Shunda suruvchi kuch S ma’lum qiymatga yetgandan so’ng, 
yuqoridagi  halqadagi  namuna  pastki  halqaning  usti  tomon  surilib  ketadi,  ya’ni 
gruntning  biri  ikkinchisi  ustidan  suriladi.  Bu  jarayon  uch  marta  takrorlanib, 
namunalar har xil qiymatdagi P vertikal kuch ostida suriluvchi kuch topiladi.