Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Bog’lanmagan  gruntlarning  siljishga  qarshilik  ko’rsata  olish 
qobiliyati. 
Yuqorida  aytib  o’tilganidek,  bog’lanmagan  gruntlarda  qarshilik, 
asosan,  ichki  ishqalanish  kuchi  hamda  qisman  strukturali  tutashuvchanlik  orqali 
hosil  bo’ladi.  Har  qanday  sharoitda  ham  bog’lanmagan  gruntlarning  qarshilik 
ko’rsatish qobiliyati ularning zichligiga bog’liq bo’lib, zichlik oshishi bilan u ham 
oshib boradi. Tutashuvchanlik bog’lanmagan gruntlarda zichlik eng katta bo’lgan 
gruntlardagina  paydo  bo’ladi.  Bog’lanmagan  gruntlarda  ichki  tuzilishdagi 
bog’lanish zarralarning bir-biriga ilinib qolishidan hosil bo’ladi. Ayniqsa, bu holat 
har xil donalardan tashkil topgan yirik bo’lakli tog’ jinslariga xos xususiyatdir. 
 
Ichki ishqalanish burchagi grunt tarkibidagi yirik donalarning ko’payishi, 
donalarning silliqlanish darajasining pastligi va zichligining oshishi bilan ham olib 
boradi.  Bog’lanmagan  gruntlarda  ichki  ishqalanish  burchagi  kattaligi  qiymati  24
0
 
dan 40
0
gacha va undan ko’p bo’lishi mumkin. 
             Xorijiy  davlatlarda  siljishni  aniqlash  uchun  laboratoriya  sinovlari  shunga 
yo’naltirilganki,  bunda  namunalar  xuddi  dala  sharoitiga  mos  keladigan  usul  bilan 
baholanishi  kerak.  Shunday  qilib,  gruntga  beriladigan  bosim  (nagruzka)  taxminan 
kutilayotgan  sharoitga  mos  holda  bo’lishi,  chunki  natija  gruntlar  qarshiligi  haqida 
oldindan  bilish  kerak  bo’ladigan  kattaliklarni  olish  mumkin,  bu  holda  kutish 
mumkin  bo’lgan  hisobiy  qiymatlar  uchun  kerak  bo’lgan  ma’lumotlar  olish 
mumkinligi haqida dastur ishlab chiqilgan.  
 
Dalada  to’g‘ri  sinashga  qarshi  sinash  tajribasi  yirik  bo’lakli  gruntlar  uchun, 
asosan, tomonlari 60 mm yoki 100 mm bo’lgan kvadrat qutilarda o’tkaziladi. Yirik 
bo’lakli  gruntlardan  namunalarni  qutilarda  tayyorlash  uch  o’qli  sinashga  nisbatan 
oson  bo’ladi.  Shunga  qaramay,  suv  o’tish  sharoitini  nazorat  qilib  bo’lmaydi, 
shuningdek,  bu  shaklda  g‘ovaklik  bosimini  ham  aniqlash  mumkin  emas,  siljish 
yuzasi esa sinash xususiyatiga qarab aniqlaniladi.  
 
Siljishni  aniqlashning  laboratoriya  tajribasiga  nisbatan  umumiy  amaliyotlar 
shundan  iboratki,  ko’pgina  gruntlarda  uch  o’qli  siqilish  tajribasi  qo’llaniladi.  Uch 
o’qli sinash diametri 70,100 yoki 150 mm va balandligining diametriga nisbati 2:1 

---

201 
 
 
bo’lgan 
namunalarda 
olib 
boriladi. 
Tajriba 
mustahkamlanmagan, 
suv 
o’tkazmaydigan  yoki  kiritilmagan  sinash  bo’lishi  yoki  quritilgan  holda 
o’tkazilishi  mumkin.  Har  qanday  suvi  qochirilgan  va  suvi  qochilmagan  tajriba 
qaysiki  g‘ovakli  bosim  o’lchanadigan  ko’pincha  siljishdan  oldin  namuna 
zichlanadi.