Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Qumli gruntlar uchun umumiy tartibga muvofiq belgilangan ichki 
ishqalanish burchagi φ, grad va tutashuvchanlik kuchi C, MPa ning 
qiymatlari 
22-jadval 
Qumli grunt turlari  Ko’rsatkichlar  G’ovaklik  koeffitsiyentiga  qarab  grunt 
ko’rsatkichlari qiymati 
0,45 
0,55 
0,65 
0,75 
Shag’alli  va  yirik 
donali qum 
φ
H
 
C
H
 
 
43 
0,02 
40 
0,01 
38 
-- 
-- 
-- 
O’rtacha 
yiriklikdagi qum 
φ
H
 
C
H
 
 
40 
0,03 
38 
0,02 
35 
0,01 
-- 
-- 
Changli qum 
φ
H
 
C
H
 
 
36 
0,08 
34 
0,06 
30 
0,04 
26 
0,02 
 
 
 
Gilli gruntlarning surilishga qarshiligi. 
Gilli gruntlarda tutashuvchanlik 
asosiy hisoblanib, u qo’yilayotgan kuchga bog’liq emas. 
Bog’langanlik  yoki  zarralarning  tutashuvchanligi 

---

206 
 
 
quyidagi  sabablar  asosida  yuzaga  keladi:  1)tabiiy  sementlarning  borligi  –  suvda 
eriydigan  va  erimaydigan  tuzlarning  bo’lishi;  2)  suvli-kolloidli  bog’langanlik, 
ya’ni  molekulyar  kuchlar  ta’sirida  kolloid  qavatning  zarracha  atrofida  yopishib 
qolishi; 3) kapillyar bosim ta’siri. 
 
Tutashuvchanlikka yana zarrachalarning bir-biriga ilinib qolishini ham. 
 
Tabiiy  sement orqali bog’lanish, gruntning paydo bo’lishi jarayoni bilan 
bog’liq.  Agar  sement  tarkibida  suvda  erimaydigan  tuzlar  bo’lmasa,  bunday 
bog’lanish  kuchli  bog’lanish  hisoblanadi.Molekulyar  tortishish  kuchlari  orqali 
bo’ladigan  tutashuvchanlik  gruntning  namligi  oshishi  bilan  kamaya  boshlaydi. 
Tutashuvchanlikning  kamayish  tezligi,  namlikning  oshishi  bilan  zichlanish 
darajasiga  va  suyuqlik  tarkibiga  bog’liqdir.  Uch  fazali  gruntlar  uchun 
tutashuvchanlik faqat namlikka emas, balki zichlanish darajasiga ham bog’liq.  
 
Tabiiy  sement  va  suvda  erimaydigan  tuzlar  ta’siridagi  tutashuvchanlik 
uzoq  vaqtdan  so’ng  juda  kam  miqdorda  o’z  holiga  keladi.  Gruntning  qattiq  va 
suyuq  qismlari  orqali  bo’ladigan  tutashuvchanlik  grunt  zichlangandan  so’ng 
ma’lum vaqt o’tgach o’z holini egallaydi. Shu sababli yuqorida aytib o’tilganidek, 
N.  N.  Maslov  tutashuvchanlikni  ikki  turga,  ya’ni  haqiqiy  yoki  ichki  bog’lanishli 
tutashuvchanlikka  C
i
  (sementlar  orqali  hosil  bo’ladigan)  va  o’z  holiga  qaytuvchi 
tutashuvchanlik,  ya’ni  suvli-kolloidlar  bilan  bog’langan  gruntning  namligi  va 
zichligiga  bog’liq  bo’lgan  tutashuvchanlik  –  C
tub
  ga  ajratadi.  Ichki  tuzilishi 
buzilmagan  va  mustahkam  gruntlarda  haqiqiy  tutashuvchanlik  juda  katta  –  bir 
necha  o’nlab  MPa  ga  teng  bo’ladi.Tutashuvchanlikni  turlarga  ajratish  asosida 
surilishga qarshilik kuchi tenglamasi quyidagicha yoziladi: 
S = Ptgφ
w
 + C
suv
 + C
c
 
 bu yerda: 
S – surilishga qarshilik kuchi, MPa; 
P – tik kuch, MPa; 
φ
w 
– namligi W bo’lgandagina ichki ishqalanish burchagi;  

---

207 
 
 
C
c
 – ichki bog’lanishli tutashuvchanlik; 
C
suv
 – namlikka bog’liq bo’lgan tutashuvchanlik. 
 
Ichki  ishqalanish  koeffitsiyenti  zarralarning  yirikligiga,  shakliga, 
mineralogik tarkibiga, namligiga va zichlanish darajasiga bog’liq. Ichki ishqalanish 
siljish  deformatsiyasi  natijasida  gruntlarda  donalarning  bir-biriga  ilinishi 
mobaynida  ro’y  beradi.  Agar  grunt  tarkibida  ingichka  dispersli  va  kolloidli 
zarrachalar bo’lsa, ular atrofidagi suv pardasining qalinligi zarrachaning kattaligiga 
teng bo’lishi va natijada suv parda orqali g’adir-budurligi yo’qolishi mumkin. Shu 
sababli  gilli  gruntlarning  namligi  oshganda,  donalar  bir-biridan  sirg’alib,  natijada 
ichki ishqalanish kamayib boradi. 
 
72-rasm. Ichki ishqalanish burchagi φ va tutashuvchanlik kuchi  
C
w
 va namligi W
tab
 orasidagi bog’liqlikni ifodalovchi chizma. 
 
Quyidagi  jadvalda  bog’langan    tabiiy  gruntlar  uchun  ichki  ishqalanish 
burchagi va tutashuvchanlik C qiymatlari berilgan (N. N. Maslov bo’yicha).