Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

 

---

210 
 
 
Tog’  jinslarining  siqilishi. 
Cho’kindi  tog’  jinslari  tashqi  kuch  ta’sirida 
siqiladi,  natijada  ularning  g’ovakligi  va  hajmi  kamayadi.  Bu  jarayonni  o’rganish 
qurilish ishlarida katta ahamiyatga ega.  Inshootning og’irlik kuchi ta’sirida, uning 
zaminidagi grunt cho’kadi, natijada inshoot ham cho’kadi. Agar cho’kish jarayoni 
inshootning tagi bo’ylab bir tekis borsa, bunday cho’kish uncha xavfli bo’lmaydi, 
agar cho’kish jarayoni notekis borsa, ya’ni bir joy cho’kib, ikkinchi joy cho’kmasa, 
inshoot  buziladi.  Gruntlarning  siqilish  darajasini  ko’rsatuvchi  kattaliklarni  siqilish 
ko’rsatkichlari deb atalib, ular nisbiy siqilish, siqilish koeffitsiyenti, siqilish moduli 
bilan ifodalanadi. 
 
Tog’  jinslari  kuch  ta’sirida  siqilganda  ularning  zarralari  zichlashib, 
g’ovakligi  kamaya  boradi.  Agar  grunt  uch  fazali  bo’lsa,  bunda  qo’yilgan  kuch, 
birinchi  navbatda,  g’ovaklar  tarkibidagi  havoga,  so’ngra  suvga  va  keyin  qattiq 
jismga tushadi. Agar grunt ikki fazali, ya’ni suvga to’yingan bo’lsa, kuch ta’sirida 
birinchi  navbatda,  g’ovaklardagi  suv  siqib  chiqarilgandan  so’nggina  zarralar  bir-
biriga  yaqinlashib  g’ovaklik  kamaya  boradi.  Lekin  suvni  siqib  chiqarish  jarayoni 
uzoq davom etuvchi jarayondir. Gruntlarda tashqi kuch ta’siri ostida g’ovaklikning 
kamayishini  g’ovaklik  koeffitsiyenti  bilan  uni  siquvchi  tashqi  kuchlar  orasidagi 
bog’lanishni ifodalovchi chizmadan bilish mumkin. 
 
73-rasm. Kompression egri chiziq 
 
Siqilish koeffitsiyenti g’ovaklik koeffitsiyenti bilan tashqi kuchga bog’liq 
bo’lib chizma asosida quyidagi ifoda orqali topiladi: 

---

211 
 
 
 
bu yerda,  
P
1 
- P
2 
– har bir bosqichdagi siquvchi kuchlar miqdori, MPa;  
l
1
  va  l
2 
siquvchi  kuchlarning  har  bir  bosqichiga  to’g’ri  keluvchi  g’ovaklik 
koeffitsiyentlari. 
 
Shunday  qilib,  siqilish  koeffitsiyenti  grunt  g’ovakligining  kamayishining 
kuchlar  miqdorining  ortishiga  nisbatiga  teng.  Bu  kattalikning  miqdoriga  qarab 
gruntlarning  siqiluvchan  yoki  siqilmasligini  aniqlash  mumkin.  Gruntlar  siqilish 
koeffitsiyentining miqdoriga qarab quyidagi  turlarga bo’linadi 24-jadval 
24-jadval 
Siqilish koeffitsiyenti 
Gruntning siqiluvchanligi 
< 0,001 - 
Grunt siqilmaydi 
0,001 – 0,005 
Ozroq siqiluvchan 
0,005 – 0,01 
O’rtacha siqiluvchan 
0,01 – 0,1 
Ko’p siqiluvchan 
> 0,1 
Juda ko’p siqiluvchan 
 
Siqilish moduli. Gruntlarning siqiluvchanligini tavsiflovchi kattaliklardan 
biri  siqilish  modulidir.  Siqilish  moduli  1  m  qalinlikda  gruntning  qancha  mm  ga 
siqilganligini ko’rsatadi va quyidagicha aniqlanadi:  
 
bu yerda: 
 – 
umumiy siqilish miqdori, indikatorlar ko’rsatkichlari farqiga teng. 

---

212 
 
 
 
Siqilish modulini ham kompression egri chiziq orqali ifodalash mumkin.  
 
Gruntlarning  siqilish  moduli  kattaligi  miqdoriga  qarab,  qo’yilayotgan 
kuch miqdori P = 0,3 MPa bo’lganda N. N. Maslov quyidagi turlarga ajratadi  (25-
jadval). 
25-jadval 
Gruntning siqilishi 
bo’yicha turlari 
Siqilish moduli, mm/m 
Gruntning siqiluvchanligi 
0 
1 
Grunt siqilmaydi 
I 
1 - 5 
Kam siqiluvchan 
II 
5 – 20 
O’rtacha siqiluvchan 
III 
20 – 60 
Ko’p siqiluvchan 
IV 
60 
Juda ko’p siqiluvchan 
 
Siqilish  koeffitsiyentini  va  siqilish  modulini  aniqlash  inshootlarni 
loyihalashda  kata  ahamiyatga  ega,  chunki  ular  yordamida  inshootlarning  qancha 
cho’kishini  uni  qurishdan  oldin  aytib  berish  va  uning  asosida  inshoot  qismlarini 
tanlash  mumkin  bo’ladi.  Siqilish  koeffitsiyenti  va  siqilish  moduli  laboratoriyada 
compression  asbob  yordamida  tajriba  o’tkazish  orqali  aniqlanadi.  Buning  uchun 
qurilishi  lozim  bo’lgan  inshootning  og’irligih  isoblanib,  inshoot  zaminidagi  grunt 
qatlamiga qancha bosim ko’rsatishi aniqlanadi. Ma’lum chuqurlikdagi  Z  gruntdan 
namuna  olinadi.  Bu  chuqurlikda  grunt  ustida  yotgan  qavatlarning  og’irligi 
ta’sirida, ya’ni tabiiy og’irlik quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
P
tab
 = 
ɤ
w
 ·Z  
buyerda:   
ɤ
w
 – ustki qavatdagi gruntning hajm og’irligi. 

---

213 
 
 
 
Gruntning  boshlang’ich  zichligiuning  tabiiy  og’irligi  P
tab 
dan  oshib 
ketmasligi  kerak  va  grunt  P
tab 
kuch  ostida  siqilishi  ro’y  bermasligi  kerak. 
Shuning uchun namuna P = P
tab 
yoki undan ko’p bo’lgan kuch ostida siqiladi. 
 
Kompression  asbobning  kesuvchi  halqasiga  zamindagi  gruntdan  namuna 
qirqib  olib, asbobning  odometer deb ataladigan qismiga namuna halqa bilan birga 
qo’yiladi.  Namunaning  siqilishdan  oldingi  balandligi  kesuvchi  halqa  balandligiga 
teng bo’lib, h bilan belgilanadi. Asbobning 
ustki 
qismiga 
ikkita 
indicator 
o’rnatiladi.  So’ngra asbobning shayniga namuna P = P
tab 
yoki P = 0,05 MPa bosim 
bilan siqiladigan kuch qo’yiladi. Kuch ta’siri ostida namuna siqilib, hajmi kichraya 
boradi  va  ma’lum  vaqt  o’tgandan  so’ng  siqilish  jarayoni  tugaydi.  Indikatordan 
sanoq  olinib,  grunt  namunasining  P=0,05  MPa  kuch  ostida  balandligi  qanchaga 
qisqarganligi  (Δh)  aniqlanadi.  So’ngra  asbob  shayniga  keying  bosim  (P=0,1  MPa 
bo’lishi kerak) qo’yiladi. Bu bosim ostida ham grunt siqilib, balandligi kamayadi. 
Siqilish  tugagandan  so’ng  indikatordan  hisob  olinadi.  So’ngra  asbob  shayiniga 
keying  kuch  qo’yilib,  tajriba  yana  qaytariladi.  Shunday  qilib  tajriba  belgilangan 
bosimlar  asosida,  toki  grunt  namunasiga  beriladigan  bosim  inshoot  bosimiga  teng 
bo’lguncha  davom  ettiriladi.  Siqilayotgan  grunt  namunasining  g’ovaklik 
koeffitsiyenti  har  qaysi  tik  kuch  ostida  kamayib  boradi.  Bu  o’zgarish  quyidagi 
ifoda orqali aniqlanadi: 
 
bu  yerda: 
  –  ma’lum  kuch  ostida  grunt  siqilgandan  keyingi  g’ovaklik 
koeffitsiyenti;                                                                                                                           
 – gruntning boshlang’ich g’ovaklik koeffitsiyenti;                                          
tekshirilayotgan tog’ jinsining ma’lum kuch ta’sirida siqilish miqdori, mm; 
h – namunaning siqilmasdan avvalgi (boshlang’ich) balandligi, mm. 

---

214 
 
 
 
Tajriba  so’ngida  tashqi  kuch  qiymatining  o’zgarishi  bilan  g’ovaklik 
koeffitsiyentining  o’zgarishini  ifodalovchi  chizma  tuziladi  (28-rasm).  Bu  chizma 
kompression egri chiziq deb ataladi. Tajriba, asosan, o’sib boruvchi bir necha kuch 
ostida  olib  boriladi.  Har  bir  kuch  ostida  namuna  siqilishi  doimiy  bo’lguncha 
(o’zgarmay  qolguncha)  kuzatiladi.  Hozirgi  vaqtda  kompression  asbobning  bir 
necha turlari mavjud, lekin ularda tajribani o’tkazish usuli bir xil. 
 
Tog’ jinslarining siqilish darajasi uning mineral 
va  granulometrik  tarkibiga,  namlik  darajasiga  bog’liq. 
Qum, shag’al kabi tog’ jinslarining siqilish darajasi lyoss 
va  lyossimon  tog’  jinslarining  siqilish  darajasidan  farq 
qiladi.  Qum  va  shag’al  tosh  kabi  tog’  jinslari  inshootni 
qurish jarayonida siqilib bo’ladi, chunki siqilish jarayoni 
g’ovakliklarning  kamayishi  evaziga  sodir  bo’ladi.  Gilli  gruntlarda  esa  siqilish 
jarayoni uzoq vaqt davom etishi mumkin. 
 
Gruntlarning  kuch  ta’siri  ostida  siqilish  jarayoni  vaqt  bo’yicha 
o’zgaruvchandir.  Qumli  gruntlar  va  suvga  to’yinmagan  gilli  gruntlar  uchun  ham 
siqilish  jarayoni  birdaniga  yuz  bermaydi,  balki  sekin-asta  davom  etib,  ba’zan 
kuchning ta’sir miqdoriga qarab uning tezligi ham oshib boradi. Suvga to’yingan 
gilli  gruntlarda  siqilish  jarayoni  grunt  tarkibidagi  suvni  siqib  chiqarish  bilan 
bog’liq jarayon bo’lib, uzoq davom etadi va bu jarayon uning suv o’tkazuvchanligi 
bilan tavsiflanadi. 
 
Gruntlarning  doimiy  kuch  ta’siri  ostida  vaqt  mobaynida  siqilishi