Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

 
 
3)
>
(K
z
>  1)  bo’lsa,  gruntning  ehtiyot  turg’unligi  mavjud  bo’lib, 
muvozanatgacha holat deyiladi. 
 
Elastiklik  nazariyasi  xulosalarini  gruntga  tatbiq  etish  shartlari.
Yuqorida 
keltirilgan  ma’lumotlardan  ravshanki,  har  qanday  inshoot  zaminining  turg’unlik 
darajasini  baholashda  unda  vujudga  keluvchi  zo’riqishning  urinma  tashkil 
etuvchisi  qiymatini  oldindan  bilish  zarur.  Lekin  bu  ko’rsatkichni  aniqlash  ancha 
murakkab,  chunki  u  nihoyatda  beqaror  bo’lib,  nafaqat  kuzatish  nuqtasining 
o’rniga,  balki  uning  ta’sir  etuvchi  yukka  nisbatan  joylashuviga  qarab  ham 
o’zgaradi.  
Zamin zo’riqish holatini hisoblash ishlarida, ko’pincha, elastiklik nazariyasi 
ilmining  amaliy  xulosalaridan  keng  foydalaniladi.  Ma’lumki,  gruntlar  to’laligicha 
elastik  jism  emas,  ularning  umumiy  shakl  o’zgarishida  qoldiqli  qism  elastiklik 
nazariyasini gruntlarga ma’lum shartlar asosida tatbiq etiladi.  
N. M. Gersevanov va V. A. Florinlarning nazariy izlanishlari natijasi bosim 
bilan  shakl  o’zgarishlari  o’zaro  monand  bo’lgan  har  qanday  jism  elastiklik 
nazariyasi  qonuniyatlariga  mos  kelishi  isbotlangan.  Chiziqli  shakli  o’zgaruvchan 
bunday jismlar Guk qonuniyatlariga bo’ysunishi ma’lum. 
Zarralari zich joylashgan nisbatan kichik qiymatli yuk ta’sirida chiziqli shakl 
o’zgaruvchanligini namoyon etadi. Shu bilan birga, qoya gruntlari butunlay elastik 
jismlardir.  
Prof. N. N. Maslovning ta’kidlashicha, grunt zarrachalari maydalashgan sari 
yoki  ichki  bog’lanish  (bikir  va  yumshoq)  kuchlarining  ortishi  hamda  poydevor 
chuqurligining  ko’payishi  ham  chiziqli  shakl  o’zgarish  holatiga  olib  keladi.  Bu 
masala,  ayniqsa,  loyli  gruntlarning  yuk  ko’tarish  qobiliyatini  aniqlashda  asqotadi. 
Chunki  o’ta  mayda  zarrachalardan  tashkil  topgan    bunday  gruntlar  ma’lum 
darajada cheklangan yuklar ta’sirida Guk qonunini amalda isbotlaydi.  

---

222 
 
 
Bu  masalani  bayon  etishdan  maqsad  -  zamin  gruntlari  holatlaridan  kelib 
chiqib, ularni elastiklik nazariyasi qonuniyatlariga bo’ysundirish uchun tashqi yuk 
qiymatini  ma’lum  darajada  cheklashdan  iboratdir.Bunda  tik  zo’riqishlar 
quyidagicha aniqlanadi: 
1)  Bir  nuqtаgа  yig’ilib  (ustun,  ko’prik  tаyanchi)  tа’sir  etаyotgаn  kuch 
оstidаgi zo’riqishlаr quyidаgi fоrmulа оrqаli аniqlаnаdi: 
 
 
 
bu yerda: 
P - tа’sir etаyotgаn bоsim; 
 
z - “Z” o’qigаchа bo’lgаn mаsоfа; 
r  - “X” o’qigаchа bo’lgаn mаsоfа. 
 
2)  Grunt  qatlami  sirtida  bir  necha  alohida  kuchlar  P
1
,P
2
,P
3
,…  ta’siridagi 
zo’riqishlarning tik yo’nalgan tashkil etuvchisini jamlash kifoyadir: 
 
 
bunda 
k
1
,k
2
,k
3
,… 
jadvaldan 
olinadigan  
 
 nisbatlarga bog’lab qabul qilinadigankoeffitsiyentlar. 
 
3) 
Cheklangan  o’lchamli  yuk  ta’siridan 
zo’riqishning  tarqalishi.
Amaldagi  binokorlikka 

---

223 
 
 
doir masalalarni yechishda zaminga ta’sir etuvchi yuk yagona holda bo’lmay, balki 
ma’lum  o’lchamga  ega  bo’lgan  yuza  bo’ylab  tarqaladi.  Ular  orasida  keng 
tarqalgani  cheklangan  o’lchamli  yuk  ta’siridagi  zo’riqishlardir.  Alohida  ustunlar, 
elektr  tarmoqlarini  uzatuvchi  tutqichlar,  ko’plab  sanoat  uskunalarining  ixcham 
poydevorlari va boshqalar shular jumlasidandir. 
 
Bunday  masalalarni  yechishda  zamin  bo’ylab  tarqaluvchi  zo’riqishlar 
yagona  kuchlar  ta’siridan  hosil  bo’luvchi  zo’riqishlar  yig’indisidan  iborat  deb 
qaraladi. 
 
Zo’riqishlar aniq va taqribiy usullar yordamida aniqlanadi.  
 
Aniq 
usulning mohiyati kuchlar ta’sir etuvchi haqiqiy maydonni o’ta kichik 
maydonchalarga  ajratib,  ularning  har  biriga  mos  keluvchi  kuchlarni  esa  yagona 
kuch  sifatida  faraz  etishdan  iboratdir.  Natijada  alohida  kuchlarni  jamlab,  haqiqiy 
kuch topiladi.  
 
Bunday  masalalarning  yechimlari  murakkab  bo’lgani  uchun  hozirgi 
vaqtgacha  to’liq  hal  etilmagan.  Ayrim  hollargina  yakuniy  yechimga  ega  bo’lib, 
ular  orasida  to’g’ri  to’rtburchakli  maydonga  teng  ta’sir  etuvchi  kuchlar  ostidagi 
zo’riqishlar amalda ko’proq uchraydi. Bunday masala quyidagicha yechiladi.  
Аniq usul quyidаgichа аniqlаnаdi: Bundа uch хil hоlаt bo’lishi mumkin: