Z. N. Yulchiyeva kasbiy psixologiya

4.Kasbiy buzilish tushunchasi va ularning oldini olish yo‘llari 
Muhandis sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, birinchi 
navbatda, respublikamiz uchun har tomonlama yetuk va munosib 
kadrlar tayyorlash masalasini kun tartibiga qo‘ymoqda. Ayni damda 
olib borilayotgan islohot va kadrlar tayyorlash dasturlari e’tiborni 
xodimlarda mavjud kasbiy xususiyatlarga qaratishni, ularning jismo-
nan, ma’nan sog‘lomligi, dunyoqarashi, fikrlash doirasining kengligi, 
Vatan himoyasida o‘z aqidalariga sodiqligi, o‘quv va ish jarayonida 
axborot, bilim va tajribalarni o‘zlashtirishda shaxsning psixik 
xususiyatlari dolzarb ahamiyatga molik ekanligini ta’kidlamoqda. 
Xo‘sh, xodimlarning kasbiy buzilishlariga qanday omillar sabab 
bo‘lmoqda? 
Masalan, Rossiyada bu muammoni bir qator ilmiy tadqiqotlar 
o‘tkazish natijasida psixolog olim A.V.Budanov 3 ta asosiy omillar 
guruhiga bo‘lib o‘rgandi, ya’ni: 
–
xizmat sohasining o‘ziga xosligi (spetsifikasi); 
–
shaxsiy fazilatlar omili; 
–
ijtimoiy-psixologik omillar
1
. 

---

137 
Bu tadqiqotni o‘tkazgan Rossiya psixologlari xodimlarning 
kasbiy buzilishlarini ularning ish tajribasi bilan solishtirganlarida 
quyidagi natijalarni taqdim qilganlar: 
5)
besh yilgacha ishlagan xodimlarda kasbiy tanazzul arzimas 
bo‘lib, bu toifa xodimlar xizmat sirini endi tushunib borayotganligi 
bois kasbiy buzilish past darajada; 
6)
6–10 yil ishlayotganlarda – o‘rtacha darajada; 
7)
11–15 yil ishlayotganlarda kasbiy buzilish darajasi juda yuqori; 
8)
15 yildan ortiq ishlayotganlarda esa axloqiy-kasbiy buzi- 
lishlar bo‘lishi aniq. 
Axloqiy-kasbiy buzilishning xavfli tomoni shundaki, uning eng 
past darajasi ham muhandis xodimlarining shaxsiy va xizmat 
qobiliyatlariga jiddiy zarar yetkazadi. 
Psixologik nuqtayi nazardan bu muammoga xodimning shaxsiy 
xususiyatidan kelib chiqib yondashish qabul qilingan. 
Xodimlarning kasbiy buzilishida ularning shaxsiy xususiyatlari 
ta’sirini rus psixologi A. V. Budanov quyidagicha tahlil qiladi
1
: 
3)
xodimning intellekti ta’siri (ya’ni mustaqil fikrlash va 
mustaqil qaror qabul qilishi tormozlanadi, mustaqil tarzda o‘z ustida 
ishlashi va kasb mahoratini oshirishda layoqatsiz bo‘lib qoladi, 
ekstremal yoki kutilmagan vaziyatda qaror qabul qila olmaydi); 
4)
shaxsiy salbiy sifatlar ta’siri (ochko‘zlik, qo‘pollik, tajo-
vuzkorlik, faqat o‘z manfaatlarini ko‘zlash, bilimsizlik, to‘porilik, 
o‘z shaxsiga yuqori baho berish) kabi. 
Bu xususiyatlar xizmat ta’sirida (vakolat doirasining kengligi, 
xizmat kiyimidan havolanish, hammaning diqqat-markazida bo‘lish) 
xodimga yanada o‘ziga yuqori baho berishiga sababchi bo‘lib 
qolishi mumkin. 
Muhandis xodimlari faoliyatining samarasini belgilovchi 
shaxsiy xususiyatlarini aniqlash uchun, avvalo, ushbu faoliyatning 
psixologik jihatlarini tahlil qilish, o‘ziga xos tomonlarini aniqlash, 
shu orqali bu faoliyatni takomillashtirish chora-tadbirlari tizimini 
ishlab chiqish va yo‘lga qo‘yish talab qilinadi. 
Bundan tashqari, nomzodda xizmatda uchraydigan tashqi 
omillar ta’siriga ruhiy immunitetning rivojlanmaganligi, qaltis 

---

138 
vaziyatda tez va aniq qaror qabul qila olish reaksiyasining pastligi, 
o‘ziga yuqori baho berishi, iroda qobiliyatlarining yaxshi 
rivojlanmaganligi, dunyoqarashi va madaniyat darajasining pastligi 
tufayli xizmat boshlagandan keyin qisqa muddat ichida uning 
axloqiy jihatdan yemirilishiga sabab bo‘ladi. 
Kasbiy tanazzul avvalo, shaxsning o‘zida, keyinchalik esa uning 
harakatlari orqali kasb faoliyati va atrof-muhitidagi munosa- batlarda 
ifoda bo‘lishni boshlaydi. Bu holat muhandis jamoalarida ham yuz 
berishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarga ruju qo‘yish holati shu 
bo‘lim yoki bo‘linmada xizmat intizomining sustligiga dalil bo‘la oladi. 
Kasbiy tanazzulning xavfli tomoni shundaki, u «latent», ya’ni 
yashirin tarzda kechadi. Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, ko‘pgina 
holatlarda xodimning mast tarzda xizmatga chiqishini, avvalo, rahbar-
larning o‘zlari (o‘zlariga gap tegmasligi uchun) yashiradilar. Xodimlar 
psixologik, psixoterapevtlik yordamini psixiatriya xizmati bilan adash-
tiradilar va bu o‘z o‘rnida psixodiagnostika ishlarini qiyinlashtiradi. 
Ularning xizmat vazifalariga quyidagilar kiritildi: 
–
shaxsiy tarkibni bir yilda bir marotaba majburiy psixologik 
diagnostikadan o‘tkazish hamda jamoadagi ruhiy muhitni o‘rganish, 
xodimlarning individual xususiyatlari, psixologik holatlari, asab 
turg‘unligi darajalari, qobiliyati, xizmatga yaroqliligi, shaxsiy 
tarkibning xizmatdan qoniqganligi va xodimlar o‘rtasidagi 
munosabatlarni aniqlash va hokazo; 
–
xodimlar o‘rtasida xizmat intizomi va qonunchilikni buzish, 
o‘z joniga qasd qilish (suitsid) holatlari, xizmat faoliyati davomida 
yuzaga keladigan turli qiyinchiliklar va yo‘l quyiladigan intizom 
buzilish sabablarini o‘rganib, ularning oldini olish chora-tadbirlarini 
ishlab chiqish yuzasidan rahbariyatga takliflar kiritish; 
–
uzoq xizmat safaridan qaytgan xodimlarni xizmatga 
ko‘nikma hosil qilishlariga ko‘maklashish; 
–
ishga yangi qabul qilingan xodimlar bilan psixologik 
usullarni qo‘llab suhbat o‘tkazish va boshqalar. 
Bu yangilik muhandis xodimlarining kasbiy buzilishi, uning 
kelib chiqish sabablarini tugatish yo‘llaridagi muhim qadamdir. 
xodimlarning obro‘siga putur yetkazishi mumkin. Shuning uchun 

---

139 
kasbiy buzilishning oldini olish, unga yo‘l qo‘ymaslik bugungi 
kunning eng dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. 
Muhandis xodimlari kasbiy buzilishlarining oldini olishda asosan 
qo‘yidagi yo‘nalishlardagi chora-tadbirlarni qo‘llash tavsiya etiladi. 
3.
 
Professional faoliyatni tashkil etish sohasida: 
– 
har bir xodimni tanlash va ishga tayinlashda qiziqishlarini 
inobatga olish; 
–
xodimlarga aniq vazifalar, topshiriqlar berish, ularning 
bajarilishi uchun barcha chora-tadbirlarni ko‘rish; 
–
xodimlarga hamkasblar bilan muomala qilish madaniyatini, 
ruhiy aloqa o‘rnatish mahoratini o‘rgatish; 
–
xizmat vazifasini bajarishda ishga ijodiy yondashuvchi, 
chigal masalalarning yechimini tezlikda topuvchi, muammolarni hal 
qilishda ilm-fan yutuqlaridan unumli foydalanuvchi xodimlarni 
taqdirlash, izzat-hurmatini joyiga qo‘yish; 
–
qo‘l ostidagilarni o‘z ishini o‘zi tahlil qilishga, o‘zini o‘zi 
nazorat qilishga o‘rgatish; 
–
xodimlarning bo‘sh vaqtlaridan samarali foydalanishlari 
uchun, oilasining tinchligi, hayotining sermazmun bo‘lishi uchun 
g‘amxo‘rlik qilish; 
–
o‘zgalarga ruhiy ta’sir o‘tkazish usullarini amalda qo‘llash- 
ni o‘rgatish va xodimni janjalli va qo‘rqinchli vaziyatlarda ishlashga 
ruhiy jihatdan tayyorlash ishlarini amalga oshirish; 
– jismonan chiniqtirish va chidamliligini oshirish. 
4.
 
Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish sohasida: 
– 
xodimlarda ilmiy dunyoqarashni, axloqiy-huquqiy e’tiqodni, 
g‘oyaviy-siyosiy madaniyat va irodaviy xislatlarni, qisqacha 
aytganda, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish; 
–
ularni tanqid va o‘z-o‘zini tanqid ruhida tarbiyalash; 
–
iroda va xarakter kuchini chiniqtirish; 
–
jinoyatchilar dunyosining ta’siriga qarshi tura olish 
qobiliyatini hosil qilish; 
–
xizmatda va turmushda shaxsiy namuna orqali ta’sir 
ko‘rsatish; 

---

140 
–
tarbiyalash jarayonida o‘rgatish va majburlash, rag‘batlan-
tirish va jazolash usul va vositalaridan unumli foydalanish; 
–
jamoada sog‘lom ruhiy muhitni vujudga keltirish; 
–
qo‘l ostidagilarning yashash sharoitlarini, dam olishini 
yaxshilash borasida g‘amxo‘rlik qilish; 
–
tarbiyaning barcha turlarini, usul va vositalarini, prin- 
siplarini birga qo‘shib olib borish, ayniqsa, huquqiy va axloqiy 
tarbiyaning uzviy birligiga asosiy e’tiborni qaratish; 
–
xalqimizning asrlar osha yashab kelgan an’analari, urf- odatlari 
va tili bilan bog‘liq qadriyatlardan tarbiya jarayonida milliy g‘ururni 
o‘stirish va milliy ongni shakllantirishda unumli foydalanish. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, muhandis xodimlar 
kasbiy buzilishlarining oldini olish asosan ikki yo‘nalishda, ya’ni 
umumiy chora-tadbirlar va bevosita chora-tadbirlarni qo‘llash 
asosida olib boriladi. 
Shunday ekan qonunga bo‘ysunish yuksak huquqiy onglilik, 
jamiyat va davlat manfaatlarini chuqur tushunib yetish, ijtimoiy 
burch, ya’ni o‘z qilmishlari uchun davlat oldida javobgarlik tuyg‘usi 
bilan uzviydir. Qonunlarga itoatkor har bir fuqaro qonunlarning 
talablari jamiyatning yuksak manfaatlarini ifoda etishini, huquqiy 
qonunlarga rioya qilish faqat xalq manfaatlariga emas, balki uning 
o‘z manfaatlariga ham xizmat qilishini yaxshi tushunadi. Mazkur 
ma’noda qonunlarga itoat qilishni xalq birligi va kuch-qudratining 
manbai deb atash mumkin.