Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti pedagogika kafedrasi

Germaniya ta’lim tizimi


3-слайд

Germaniya ta’lim tizimi 4 bosqichdan iborat bulib, uning 2-bosqichi 2 turga bulinadi (3-slayd). Ba’zi federal yerlarda xozirgi kungacha maktabgacha ta’lim tizimi 4 bosqichli ta’lim tizimiga kirmaydi. Ta’lim tizimi bolalar bogchasi va maktabgacha bulgan davrdan keyin majburiy boshlangich ta’lim bilan boshlanadi.
Birinchi bosqich (‘rimarbereich) - boshlangich maktabdagi (yoki kushimcha kumak beruvchi maktabdagi) 4 yillik davrni kamrab oladi. Ba’zi federal yerlarda 6 yillik boshlangich maktablar xam mavjud.
Maktab turiga boglik bulmagan yunaltirish bosqichlari, ya’ni 5- va 6-sinflar ikkinchi bosqich - I (Sekundarbereich I) sanaladi.
Ikkinchi bosqich - I (Sekundarbereich I) - asosiy maktab attestata yoki real maktab attestatini olishgacha yoki gimnaziyaning yukori sinfigacha bulgan davrni kamrab oladi va asosiy maktab, real maktab va gimnaziya yoki bitta birlashtirilgan maktablarda amalga oshiriladi.
Ikkinchi bosqich - II (Sekundarbereich II) - ikkinchi bosqich - I dan keyin boshlanadi, u gimnaziyaning yukori sinflari yoki kasb-xunar maktablarini kamrab oladi. ^iskartirilgan gimnaziyalarda 10-sinf ikkinchi bosqich - II ning bir kismi xisoblanadi.
Uchinchi bosqich (Tertiarbereich) - oliy o’quv yurtlariga kirish xukukini olish bilan boshlanadi va oliy o’quv yurtlari hamda kasbiy akademiyalarda amalga oshiriladi.
Turtinchi bosqich (Quartarbereich) - kasb-xunar ta’limidan keyingi xususiy va kasbiy malaka oshirish (misol uchun: kasbiy tayyorgarlik kurslarini utkazadigan muassasalar va xalk universitetlari).
G yermaniya ta’lim tizimi fukarolarning butun umri davomida ukishi uchun imkoniyatlar yaratadi.
Kasb-xunar maktablari.
G yermaniyada kuyidagi shakldagi kasb-xunar maktablari mavjud va ularning har biri s’etsifik vazifalarni bajaradi:
Kasb-xunar ta’limiga tayyorlovchi o’quv yili
Kasb-xunar ta’limining asosiy o’quv yili
Kasb-xunar maktablari
Ixtisoslashtirilgan kasb-xunar maktablari
Texnikumlar
Yukori ‘ogonali maxsus maktablar
Kasbiy gimnaziya
Kollejlar
Germaniyada tulik o’quv xaftalik maktabiga borish majburiyati 18 yoshgacha xisoblanadi, ungacha hamma yoshlar biron bir maktabga borishi lozim. SHuning uchun asosiy maktabni bitirgandan sung, kasb-xunar ta’limini boshlamagan o’quvchilar uchun kasb- xunar ta’limining asosiy o’quv yili (BGL) tashkil etilgan va unda o’quvchilar tanlagan kasb soxasidagi asosiy malakalarni uzlashtiradilar. Asosiy maktabni
tugatganligi xakida guvoxnomani olmagan o’quvchilar kasb-xunar ta’limiga tayyorlovchi o’quv yili (VU1)da kasb-xunar ta’limi xakidagi guvoxnomani olishlari mumkin (1-rasm).
Klassik kasb-xunar maktablari dual ta’limning bir kismi xisoblanadi va ular kasb-xunar ta’limi beruvchi korxonada davlat tomonidan tan olingan kasb buyicha ta’lim olayotgan o’quvchilarga maxsus fanning nazariy va umumiy ta’limini beradi. Bundan tashkari, ixtisoslashtirilgan kasb-xunar maktablari mavjud bulib, ularda xam dual ta’lim buyicha kasbiy ta’limni hamda maktab kasb-xunar ta’limini bitirish mumkin.
Ixtisoslashtirilgan kasb-xunar maktabi tulik xaftalik maktab xisoblanadi va maktabga minimal 1 yil davomida boriladi. Maktabga kasb-xunar ta’limiga tayyorlovchi tulik xaftalik maktabga borish majburiyatini bajarish uchun ixtiyoriy boriladi. Maktabda ukish yakuniy imtixon bilan tugatiladi. Ikki yil davomida mazkur maktabda ukish orkali real maktabni bitirganlik xakida guvoxnomaga tenglashtirilgan ixtisoslashtirilgan kasb-xunar maktabini bitirganlik xakida guvoxnomani olish mumkin. Bitiruvchilar guvoxnomani davlat tomonidan tan olingan dual kasb buyicha olishlari mumkin.
Texnikumga tugatilgan kasb-xunar ta’limi va amaliy kasbiy tajribadan keyingi, kisman ku’ yillik amaliy kasbiy tajriba yoki kasbga oid iktidorni tasdiklovchi ma’lumotnomaga binoan ixtiyoriy boriladi. Texnikumlar keyingi maxsus kasb-xunar ta’limni (misol uchun: ishlab chikarish korxonadagi ustalarni tayyorlash maktablari, texniklarni tayyorlash maktablari) beradi. Texnikumda ukish muddati tulik xaftalik maktab asosida yarim yildan 3 yilgacha, tulik xaftalik bulmagan maktab asosida esa 6-8 yil davom etadi.
Yukori ‘ogonali maxsus maktab real maktabni tugatganligi xakida guvoxnoma yoki shunga tenglashtirilgan guvoxnomaga ega bulgan yoshlarni o’qitish uchun muljallangan. Yukori ‘ogonali maxsus maktab(FOS)da ukish uchun umumiy o’rta maktab ta’limni bitirganlik xakida guvoxnomaga ega bulish lozim va tulik o’quv xaftalik ikki yillik ta’limdan sung yukori ‘ogonali maxsus maktabni bitirganlik xakida guvoxnomani olish mumkin. Maktabda ukish muddati tulik xaftalik maktab asosida 1 yil, tulik xaftalik bulmagan maktab asosida 3 yilgacha davom etadi. Mazkur maktabni bitirganlik xakidagi guvoxnoma oliy texnika o’quv yurtiga kirish xukukini beradi.
Ba’zi federal yerlarda yukori ‘ogonali maxsus maktabda ukish orkali biror bir kasbga boglangan oliy o’quv yurtlariga kirish xakida guvoxnoma yoki umumiy oliy o’quv yurtlariga kirish xakida guvoxnomani olish mumkin. SHimoliy Reyn- Vestfaliya va Bavariya yerlarda yukori ‘ogonali maxsus maktabiga tenglashtirilgan yukori ‘ogonali kasb-xunar maktabi mavjud va maktab turining davomiyligi hamda u beradigan guvoxnomaga karab barcha turdagi oliy o’quv yurtlariga kirish xukukini beradigan guvoxnomani xam olish mumkin. Yukori ‘ogonali kasb-xunar maktabida ukish uchun real maktabni bitirganligi xakida guvoxnoma kabi kasb-xunar ta’limi bitirganlik xakida guvoxnoma talab kilinadi va u yukori ‘ogonali kasb-xunar maktabi tomonidan aniklangan asosiy o’quv soxalarga mos kelishi lozim.
Kasb-xunar ta’limi ichida kasbiy gimnaziya aloxida axamiyatga ega. Bu yerda biror bir kasb soxasiga karatilgan gimnaziyaning yukori sinflari xakida ga’ ketmokda va misol uchun: texnika gimnaziyasi, iktisodiy gimnaziya, ozik-ovkat fanlari buyicha gimnaziya, biotexnologiya gimnaziyasi deb nomlanadi. Kasbiy gimnaziyalar gimnaziyaning yukori sinflari kabi umumiy oliy o’quv yurtlariga kirish buyicha guvoxnomani beradi.
Kasbga yunaltirilgan gimnaziyalar real maktabni tugatganligi xakida guvoxnoma yoki shunga tenglashtirilgan guvoxnoma asosida bilim beradigan ta’lim muaassasasidir. Kasbga yunaltirilgan gimnaziyalar 3 yil (11-13 sinflar)lik o’quv yilidan sung, barcha oliy o’quv yurtlarida ukish uchun malakaga ega bulganligi xakida guvoxnoma (umumiy oliy o’quv yurtlariga kirish xakida guvoxnoma) beradi.
Kollejlarda biror bir kasb soxasiga karatilgan gimnaziyaning yukori sinflariga uxshash umumiy o’rta ta’limga tenglashtirilgan kasb-xunar ta’limini beradi. Kollejlarda xam texnika, iktisod va ijtimoiy soxalar mavjud. Kollejlar kasb-xunar ta’limini bitirganlik xakida guvoxnoma (malakali mutaxassis va texnik o’rtasida) va umumiy oliy o’quv yurtlariga kirish buyicha guvoxnoma beradi.
G yermaniya kasb-xunar ta’limining dual tizimi.
Germaniyada kasb-xunar ta’limi dual tizimga asosan tashkil etilgan (4-slayd). “Dual” tushunchasi ikkilik degan ma’noni bildiradi va uning asosiy elementidan biri korxona bulsa, ikkinchisi kasb-xunar maktabi xisoblanadi. Korxona va kasb-xunar maktabi xamkorlikda kasb-xunar ta’limi jarayonini ta’minlaydi. Korxona va

kasb-xunar maktabi urnashgan joyi va ishlash vakti turli xil bulsada, bir-biri bilan xamkorlik qiladi.

4-slayd

Dual tizim, xatto uzini okdagan bulsa xam, uni kamdan kam mamlakatlarda uchratish mumkin. U kasb-xunar ta’limining bir necha o’qitish joylari (kasb- xunar maktabi va kasb-xunar ta’limi beruvchi korxonalar)ga bulinganligi bilan harakterlanadi va ba’zida korxonalararo o’quv markaziga yuboriladi. Kasb-xunar maktabi maxsus nazariy va umumiy ta’limni beradi. Ular anik biror bir kasbga boglik fanlarni, umumiy kasbiy fanlarni yoki siyosiy va umumta’lim fanlarni o’qitadi. Ta’lim, din va madaniyat ishlari vazirlari kengashida tasdiklangan namunaviy o’quv rejaga asoslangan xolda har bir kasb-xunar maktabi uzining o’quv rejasini ishlab chikadi. Ishlab chikarish korxonasida, ya’ni ish joyidagi ta’lim amaliy kasb-xunar ta’limini beradi. “Kasb-xunar ta’limi to’g’risidagi Nizom”da belgilab berilgandek, korxona uz vaktini rejalashtirishni, o’qitish joyini va o’qitish metodini erkin tanlaydi. Korxonalararo va korxona ichidagi o’quv markazda kisman ta’lim kurslari utkaziladi (2-rasm).

2-rasm. Gamburg shaxridagi “BLOM + FOSS GMBX” firmasidagi kasbiy ta’lim markazi ustaxonasida
Odatda korxona va kasb-xunar maktabining vazifalari kuyidagicha taksimlangan: korxona amaliy kunikmalarni urgatishga, kasb-xunar maktabi esa nazariy bilimlarni berishga mas’ul. Real xayotda korxona nazariy mashgulotlarni xam utkazadi, kasb-xunar maktabida esa nazariy mashgulotlarga kushimcha ravishda amaliy mashgulotlar xam utkaziladi. Bundan kelib chikish aytish mumkinki, dual tizimida bir-birini takrorlash urniga, bir-birini tuldirib borish juda muximdir.
Kasb-xunar maktabda o’quvchilar tanlagan kasbi buyicha zarur nazariy bilimlarni oladi. Bundan tashkari kasb-xunar maktabi amaliy mashgulotlarni tuldirib boradi. Misol uchun: maktabning o’quv ustaxonasida avtomobilning tuzilishini kursatish mumkin. Bundan tashkari, kasb-xunar maktabi nemis tili, siyosatshunoslik, dinshunoslik va jismoniy madaniyat kabi umumta’lim fanlarni o’qitadi. Ku’gina kasblarni egallash uchun ingliz tili xam o’qitiladi.
Korxona va kasb-xunar maktabi o’rtasidagi xamkorlikdan bir misol keltirsak. Korxonaning ustaxonasida o’quvchi “Ford” va “Folg’ksvagen” avtomobilg’ modellari asosiy kismlarining tuzilishi va vazifasini urganadi. Kasb-xunar maktabida o’quvchi avtomobilning extiyot kismlarini almashtirish buyicha nazariy bilimlarni urganadi va bulajak mexnat faoliyatida boshka firma avtomobillari modellarining extiyot kismlarini xam almashtira olishi kerak.
O’quvchi nazariy mashgulotlarda nimani urgansa, shuni amaliy mashgulotlarda kullay olishi lozim. O’quvchi avtomobil asosiy kismlarini kurishi yetarli emas, balki uni urnata olishni xam bilishi kerak. Bundan tashkari o’quvchi urgangan bilim va kunikmalarini shunga uxshash vazifa va mashklarda xam kullay olishi lozim.
Dual tizimi asosan kuyidagi joylarda:
korxonada;
davlat tashkilotlarida, shuningdek davlat boshkarmalarida va idoralarida;
erkin kasblar buyicha muassasalarda (misol uchun: shifoxonalarda, advokatlar idorasida, arxitektura bulimlarida);
ta’lim muassasalarida va maxsus maktablarda, shuningdek, ishlab chikarish ta’lim ustalarini tayyorlash maktablarida, ixtisoslashtirilgan kasb- xunar maktablarida utkaziladi.
Germaniyada kasb-xunar ta’lim tizimi asosan o’quvchilarning korxonadagi kasbiy faoliyati bilan boshlanadi. Germaniyada davlat tomonidan tan olingan 350 ta kasblar buyicha korxonalarda o’quvchilarga kasb-xunar ta’limi beriladi.
G yermaniyada odatda ku’chilik yoshlar maktabni bitirgandan sung, kasb-xunar ta’limi oladi.
Kasb-xunar ta’limining asosiy maksadlari kuyidagilar xisoblanadi:
o’quvchi tanlagan kasbining asoslarini urganishi;
o’quvchi kasbiy faoliyatiga zarur bulgan muayyan bilim va kunikmalarni uzlashtirishi;
o’quvchi uz kasbiy faoliyatda ishlash layokatiga ega bulishi;
o’quvchi ta’lim olish davomida ish tajribalarini tu’lashi.
Kasb-kunar ta’limi yakunida o’quvchi mas’ul organlar (odatda savdo va
sanoat ‘alatasi, kunarmandchilik ‘alatasi) tomonidan imtikon kilinadi. Imtikonlarni muvaffakiyatli to’shirgan o’quvchilar kasb-kunar ta’limini bitirganlik kakida guvoknoma oladi. Guvoknoma o’quvchiga egallagan kasbiy bilim va kunikmalari buyicha ish joyi to’ib, ishlash imkoniyatini beradi. Korxonalar o’quvchiga berilgan guvoknomadan uning kerakli bilim va kunikmalarni egallaganini bilib olishi mumkin.
Kasb-kunar maktabi tuliksiz o’quv xaftalik majburiy davlat o’quv muassasasi kisoblanadi. Kasb-kunar maktabiga borish federal yerlarda turli-xil tartibga solingan. SHimoliy Reyn-Vestfaliya yerida 21 yoshgacha bulgan o’quvchilar kasb- kunar ta’limida ukishni boshlasa, kasb-kunar maktabga borishi majburiy kisoblanadi. Ushbu majburiyat kasb-kunar ta’limini bitirgungacha davom etadi. O’quvchi 21 yoshga tulib, kasb-kunar ta’limida ukishni boshlagan bulsa, kasb-kunar maktabga borish kukuki uzida sakdanib koladi. Korxona
o’quvchilarni kasb-kunar maktabga borganini kayd kilib borishga majbur. Ularni maktabga borishi uchun barcha ishlardan ozod qiladi (3-rasm).
Kasb-kunar maktabida dars jadvali belgilangan tartibda ishlab chiqiladi. O’quvchilar maktabga kaftada bir kundan ikki kungacha keladi. Ba’zi kasb-kunar maktablarda blok darslari utiladi va blok darslar bir necha kafta davomida utilishi mumkin. Kasb-kunar maktabda ukish davomida o’quvchilar uy vazifalarini kar kunlik korxona va kasb-kunar maktabga borishdan tashkari vaktlarda bajarishi lozim.
Kasb-kunar maktabiga bitta kasb buyicha yetarli mikdorda o’quvchilar kelsa, kasb buyicha sinf tashkil etiladi. Bitta kasb buyicha yetarli mikdorda o’quvchilar kelmasa, uxshash kasblarni birlashtirib sinf tashkil etiladi. Ayrim kollarda bitta sinfda turli xil kasblar buyicha yigilgan o’quvchilar ta’lim oladi. Kam uchraydigan kasblar buyicha bitta yer yoki ikkita yerlar dajasida bitta sinf tashkil etiladi. Bunday lollarda o’quvchilar maxsus belgilangan kasb-xunar maktablarga blok darslarini ukish uchun keladi. Korxona ku’ mikdorda o’quvchilarni o’qitsa, bunday korxonalar o’quvchilari uchun aloxida sinflar tashkil etiladi.
Kasb-uunar maktabidagi ta’lim mazmuni (5-slayd).


5-слайд

Kasb-xunar maktablari va kasb-xunar ta’limi beruvchi korxonalar ta’lim buyicha umumiy vazifalarni bajaradi. Kasb-xunar maktablari mustakil o’quv yurti xisoblanadi va kasb-xunar ta’limidagi boshka katnashuvchilar bilan teng xukukli xamkor sifatida xamkorlikda ishlaydi. Kasb-xunar maktablari kasb- xunar ta’limi talablarini kuzda tutgan xolda o’quvchilarga kasbiy va umumta’lim fanlarini urgatishi lozim. Bundan tashkari kasb-xunar maktablari yerlarning xukukiy konun-koidalariga asosan kasbiy malaka oshirish kabi kushimcha vazifalarni xam bajarishi mumkin.
Kasb-xunar maktablari to’g’risidagi umumiy (doiraviy) kelishuvga (Ta’lim, din va madaniyat ishlari vazirlari kengashining 14/15.3.1991 yildagi karori) kura darslarning uchdan ikki kismi kasbga boglangan va uchdan bir kismi umumta’lim fanlari buyicha taksimlanishi lozim. Jami darslar kamida 12 xaftani kamrab oladi. Darslarning kasbga boglangan kismi Ta’lim, din va madaniyat ishlari vazirlari kengashi tomonidan tasdiklangan namunaviy o’quv rejalariga asosan ishlab chiqiladi. Namunaviy o’quv rejalar federal va yerlar o’rtasida tegishli “Kasb-uunar ta’limi to’g’risidagi Nizom”larga muvofik ravishda kelishilgan uolda amalga oshiriladi. Yangi namunaviy o’quv rejalar o’quv soualariga karab bulinadi. O’quv soualari biror bir kasbning asosiy vazifalaridan kelib chikib belgilangan mavzular uisoblanadi. Ushbu yangi kontse’tsiya kasb-uunar maktabida utiladigan mavzular va korxonalardagi o’quv jarayoni bilan boglangan majmuaviy vazifalarni bajarishga yunaltirilgan. Umumta’lim fanlariga jamiyatshunoslik, iktisod, nemis tili, chet tili, dinshunoslik va jismoniy tarbiya darslari kiradi va ular kasbga boglangan uolda utiladi.
Kasb-uunar ta’limi o’quvchilari.
Germaniya korxonasida biror bir kasb buyicha kasb-uunar ta’limi buyicha ta’lim oluvchi shaxs - o’quvchi uisoblanadi. Avvallari o’quvchiga nisbatan “shogird” suzi ishlatilgan va bu suz uozirgi kunda fakat uunarmandchilik souasida ishlatiladi. Odatda umumiy o’rta maktab bitiruvchilari kasb-uunar ta’limida ta’lim olish uchun ta’lim joyini tanlashdan boshlaydi va shu ‘aytda ularning yoshi 16 yoshdan 19 yoshgacha buladi. Ba’zi yoshlar kasb-uunar ta’limida ta’lim olishga kechrok karor kabul qiladi, shuning uchun 20 yoshga tulgan yoshlarni o’quvchilikka nomzodlarni tanlab olish jarayonida uchratish uollari uam bulgan. Korxonalar asosan o’quvchilarni ularning guvounomasidagi bauolarga karab tanlab oladi, lekin bulajak o’quvchining bauolari ‘ast bulsa uam, korxonalar unga ta’lim olish imkoniyatini berishi lozim. Bunday uollarda korxonalar tanlov suubati davomida o’quvchining kizikishlari, iktidori borligiga ishonch uosil qilishi lozim.
H,ar doim o’quvchidan o’quv jarayonida faol katnashish talab etiladi. O’quvchi kasb-uunar ta’limini muvaffakiyatli bitirishi uchun zarur bilim va kunikmalarni uzlashtirishga uarakat qilishi kerak. O’quvchi o’quv jarayoniga boglik bulmagan ishlarni yoki jismoniy imkoniyatlaridan ortik bulgan ishlarni bajarishdan bosh
tortishi mumkin. Misol uchun, ish yurituvchi nusxa kuchirish a’’arati bilan ishlash buyicha kunikmalarni egallashi lozim, lekin u kun buyi uujjatlardan nusxa kuchirish bilan band bulmasligi kerak.
O’quvchi uchun o’quv jarayoni davomida kuyidagi ishlarni bajarishi majburiy uisoblanadi:
ishlab chikarish ta’lim ustalari tomonidan berilgan kasb-uunar ta’limiga boglik bulgan buyruklarni bajarish;
kasb-uunar maktabida va korxonalararo o’quv markazida utkaziladigan darslarda katnashish;
uisobot daftarlarini muntazam tuldirib borish va ularda o’quv jarayonining uar bir bosqichni yozib borish;
korxonaning ishlab chikarish sirlarini oshkor qilishdan saklanish va rakobatdan ogok bulish.
O’quvchilarni qabul qilish tartibi.
Korxona egasi o’quvchilar (o’quvchilikka nomzod)ni kabul qilishdan oldin kuyidagilar kakida anik karor kabul qilishi lozim:
O’quvchi qanday guvoknomaga ega bulishi kerak?
Qaysi fanlar buyicha yaxshi bakolarga ega bulishi lozim?
O’quvchi bo’lajak kasbi uchun kanday xususiyatlarga ega bulishi mukim (misol uchun, kunarmandchilik kasbi buyicha makorat)?
Korxonalar o’quvchilikka nomzodlarni to’ish uchun bandlik agentligi yordamiga murojaat qilishi yoki gazetada e’lon berishi mumkin. Korxona e’lon berishdan oldin o’quvchilikka nomzodlarga kanday talablar kuyilishini anik belgilab olishi lozim.
Korxona nomzodlarning kasb-kunar ta’limi joyiga bulgan birinchi munosabatini yuborilgan kujjatlar ‘a’kasidan bilib oladi. Xujjatlar ‘a’kasi nomzodning tarjimai koli, arizasining kiskacha mazmuni, maktabni bitirganlik kakida guvoknoma, boshka guvoknoma va ma’lumotlardan iborat. Nomzodlarning kujjatlar ‘a’kasi soni ko’payib ketgan taqdirda, korxona dastlabki tanlovni o’tkazishi mumkin. Ular odatda nomzodlar bilan suhbat yoki qo’shimcha tanlov testini o’tkazadi.
Odatda nomzodlar bilan suhbat davomida korxonaning egasi, ishlab chikarish ta’lim ustasi, katta firmalarda kadrlar bulimi boshligi va kasb-kunar ta’limiga mas’ul bo’lim boshligi qatnashadi. Bunday suhbatlarni o’tkazish uchun korxona oldindan tayyorgarlik ko’rishi lozim. Ish beruvchi nomzodlarni yakindan bilib olishi uchun kanday savollarni berishni uylab olishi kerak.
Ko’nicha ular q’uyidagi savollarni nomzodlar bilan o’tkaziladigan suhbatda beradi:
Nima uchun bu kasbni tanladingiz?
Nima uchun bizning korxonada ta’lim olishni xohaysiz?
Siz 5 yildan keyin bulajak meknat faoliyatingizni kanday tasavvur kilasiz?
Sukbat davomida nomzodlar kam savollar berishi mumkin.
Suhbat natijasi nomzod kakidagi fikrlardan kelib chiqiladi va shu tarika kamkorlikda samarali tanlov utkaziladi.
Yukoridagilardan kelib chikkan kolda kuyidagi 6-9-slaydlarda kasb-kunar ta’limidagi o’quvchilarning maktab ta’limi, o’quvchilarning ta’lim sokalarga karab taksimlanishi, ugil va kiz bolalar eng ku’ egallaydigan 10 ta kasblar to’g’risidagi ma’lumotlar keltirilgan.