Dala ekinlarining axamiyati, guruxlari, kelib chikish markazlari Reja

Dala ekinlarining axamiyati, guruxlari , kelib chikish

markazlari


Reja:

1. Dala ekinlarining biologiyasi va etishtirish texnologiyasi.

2.Usimliklarning kelib chikish markazlari.

3.Dala ekinlarini guruxlarga bulinishi.

4. Dala ekinlarini etishtirish texnologiyasi tugrisida tushuncha va vazifalari.

5. Dala ekinlari etishtirish texnologiyasining asosiy tadbirlari.

Adabiyotlar: 1, 2, 3, 4, 5.
Tayanch iboralar: Dala ekinlari, biologiyasi, usimlikshunoslik, ekinlarni biologiyasini shakllanish sharoitlari, kelib chikish markazlari, ekinlar tasnifi, Uzbekiston usimlikshunosligi, ekinlarni etishtirish texnologiyasi, erni va urugni tayyorlash, ekish, parvarishlash, xosilni yigib olish.

1. Dala ekinlarining biologiyasi va etishtirish texnologiyasi. Usimlikshunoslik fanining muxim kismi bulib, kishlok xujaligining asosiy tarmoklaridan biri bulib, axoli uchun ozik-ovkat maxsulotlari, chorvachilik uchun em-xashak va kupgina engil sanoat tarmoklari uchun xom-ashyo etishtirish maksadida ekin ekib ustirish va tabiatda yovvoyi xolda usadigan usimliklardan foydalanish masalalari bilan shugullanadi.

Bu tarmokning uziga xos xususiyatlari mavjud. Eng avvalo, kishlok xujalik ishlab chikarishining mavsumiyligi, sharoitni xar doim uzgarib turishidir. Kishlok xujaligida doimo yangi usimliklar, navlar, yangi texnologiyalarning kirib kelishi tufayli bu soxadagi mutaxassislardan chukur serkirrali bilim talab kilinadi.

Usimlikshunoslik chorvachilik bilan chambarchas boglangan. Chorvaga talab kilinadigan kukat, dagal va shirali ozukalar usimliklardan tayyorlanadi. Usimliklarga talab kilinadigan organik ugitlar chorvachilikdan olinadi.

Usimlikshunoslik kishlok xujaligining asosiy tarmogi bulib, dala ekinlari va uruglarning biologik va ekologik xususiyatlarini urganish, ma’lum tuprok va iklim sharoitiga mos bulgan ilgor texnologiyani ishlab chikish va uni ishlab chikarishda keng joriy etish natijasida mul va sifatli xosil olishni ilmiy va amaliy asoslab beradi.

2. Usimlikdan yukori xosil olishni ta’minlaydigan texnologiyalar yaratilganda eng avval usimliklarning biologik xususiyatlariga asoslanadi. Usimlikning «biologiyasi» deb usuv davrida usimlikda buladigan uzgarishlar va rivojlanishi uchun talab kilinadigan sharoit tushuniladi. Usimlikning tashki sharoitga talabi urganilganda, bunda uning issiklikga, yoruglikga, suvga, ozukaga va tuprokga bulgan talabi xisobga olinadi. Usimlik turlari yoki genotip ma’lum bir tuprok va iklim sharoitida shakllanadi va shu jarayonda usimlikda ma’lum biologik xususiyatlar vujudga keladi. Demak, usimlikning biologiyasini bilish uchun uning kelib chikkan mintakalarini bilmok zarurdir. Bu ma’lumot juda muxim bulganligi uchun olimlar tomonidan tadkikot kilinib, usimliklarning 12-ta kelib chikish markazlari aniklangan:

1.Xitoy-Yaponiya markazi-soya, yumshok bugdoy, marjumak.

2.Indoneziya-Janubiy Xitoy-suli, shakar kamish, meva va sabzavot ekinlari. 3.Avstraliya markazi-sholi, guza, sebarga, tamaki.

4.Xindiston markazi- sholi, xind bugdoyi, guza turlari, meva va sabzavot ekinlari.

5.Urta Osiyo markazi- Tojikiston, Uzbekiston, Afgoniston kuk nuxat, mosh, yasmik, nuxat, nasha, guza turlari, kovun, kup yillik usimliklar.

6.Old Osiyo markazi - (togli Turkmaniston, Eron, Kavkaz orti, Arab yarim orollari) bugdoy turlari, arpa, suli, javdar, kuk nuxat, beda, zigir sabzavot va meva ekinlari.

7.Urta er dengizi markazi - (Misr, Suriya, Falastin, Italiya, Gretsiya) suli, arpa, bugdoy turlari, zigir, karam, lavlagi, sabzi, sholgom, piyoz, sarimsok, kuknori, ok xantal.

8.Afrika markazi- juxori turlari, tarik, kanakunjut, sholi, bugdoy turlari, dukkakli ekinlar, kunjut, guza turlari.

9.Ovropa-Sibir markazi- tolali zigir, duragay sebarga, beda turlari, meva va sabzavot ekiilari.

10.Markaziy Amerika- Makkajuxori, loviya, kovok, shirin kartoshka, maxorka,kalampir, kup yillik usimliklar.

11.Janubiy Amerika - madaniy kartoshka, tamaki, pomidor, makkajuxorn turlari.

12.Shimoliy Amerika- arpa turlari, lyupin, kungabokar, sabzavot va rezavor usimliklar.

Usimliklarning kelib chikishi, tarkalishi katta ilmiy va amaliy axamiyatga ega. Usimlikshunoslik fani usimliklarning dastlabki ekila boshlanishi, tarkalishi, kullanishi buyicha ma’lumotga ega bulishi kerak. Usimliklarning kelib chikishi markazlarini bilish asosida biologiyasini, genetikasini va selektsiyasini tadkikot kilib, shu usimliklardan yukori xosil etishtirishni boshkarishda va yangi navlarni yaratishda samaradorlikni oshirishga yordam beradi.

3. Dala usimliklarning orasida insonga zarur bulgan maxsulotni etishtirish uchun xar xil usimliklar ekilmokda. Bu usimliklarning tuzulishi, biologik xususiyati va etishtirish texnologiyasi xam xar xil.

Bu usimliklarni urganish oson bulishi uchun guruxlarga bulinadi. Dala ekinlarini tasnifi olinadigan maxsulotga karab tuzilgan. Bu tasnif buyicha dala ekinlari 6-ta guruxga bulingan:

1.Donli ekinlar-Bu ekinlar uzaro 3-ta biologik guruxlarga bulinadi: a) xakikiy don ekinlari (bugdoy, arpa, javdar, suli, tritikale);

b) tariksimon don ekinlari-(makajuxori, juxori, tarik, sholi, marjumak);

v) don-dukkakli ekinlar-(kuk nuxat, maxalliy nuxat, loviya, soya, yasmik, burchok).

2.Em-xashak utlar-bu gurux 4-ta biologik guruxlarga bulinadi:

a) kup yillik dukkakli utlar-beda, sebarga, bargak, kashkarbeda,
b) kup yillik kungirbosh utlar-mastak turlari, oksuxta, erkak ut. yaltirbosh, ajrikbosh;

v) bir yillik dukkakli utlar -shabdar, bersim, vika;

g) bir yillik kungirbosh utlar -sudan uti, kunok, mastak.

3.Tuganakmevali, ildizmevali va poliz ekinlar-bu gurux 3- ta biologik guruxlarga bulinadi:

a) tuganakmevali ekinlar-kartoshka, topinambur, batat;

b) ildizmevali ekinlar-kand lavlagi, xashaki lavlagi, xashaki sabzi, xashaki sholgom;

v) poliz ekinlar-kovun, tarvuz, kovok,

4.Moyli ekinlar-2-ta biologik guruxga bulinadi:

a) seryogli usimliklar-kungabokar, maxsar, kunjut, er-yongok, moyli zigir, raps;

b) efirmoyli ekinlar-ok zira, kora zira, kashnich, arpabodiyon.

5.Tolali ekinlar-bu gurux 3-ta biologik guruxga bulinadi:

a) tola urugda rivojlanadi-guza turlari;

b) tola poya pustlogida rivojlanadi-kanop, jut,zigir, rami;

v)tola bargda rivojlanadi-tolali banan, Yangi Zelandiya zigiri.

b.Narkotik usimliklar- tamaki va maxorka.

Uzbekistonning xududida kadimdan beri bugdoy, arpa, beda, tarik, juxori ekilib kelinmokda. Keng tarkalgan usimliklardan guza turlari, meva-sabzavot va poliz ekinlari ekilmokda. Uzbekiston uz axolisini ozik-ovkat maxsuloti bilan tula ta’minlash uchun usimlikshunoslik tarmogini rivojlanishini jadallashtirmogi lozim. Kishlok xujalik ekinlaridan yukori xosil etishtirish uchun bir kator muxim tashkiliy iktisodiy chora-tadbirlarni amalga oshirish, ishlab chikarishning moddiy texnika bazasini ancha mustaxkamlash, ugitlardan keng foydalanish, erlarning unumdorligini, meliorativ va ekologik xolatlarini yaxshilash, yangi intensiv navlarni yaratish kabi ishlarni amalga oshishi lozim. Uzbekistonda guza 1,5 mln.ga, donli ekinlar suvli erlarda 1 mln, lalmi erlarda 300 ming ga. ekilmokda. 1998 yili Uzbekiston don mustakilligiga erishdi.

4. Dala va em-xashak ekinlarini etishtirish texnologiyasi - bu yukori xosil etishtirishni ta’minlaydigan, ekinlarning biologik xususiyatiga mos keladigan agrotexnik tadbirlarlarning majmuasidir yoki yigindisidir.

Ma’lum sharoitda ekinlarni etishtirish texnologiyasini yaratishda ularning biologik xususiyatlari e’tiborga olinadi.

Ayrim agrotexnik tadbirlar (asosiy va ekishdan oldin tuprokka ishlov berish, ugitlash, urugni ekishga tayyorlash, ekish, ekinlarni parvarishlash, xosilni yigish) xamma ekinlarda amalga oshiriladi.

Bir kator agrotexnik tadbirlar borki, ular fakat ayrim ekinlarni etishtirish texnologiyasida kullaniladi. Masalan, dukkakli ekinlarni uruglari inokulatsiya kilinadi, kuzgi don ekinlar fakat kuzda ekiladi, tolali ekinlarni poyasi suvda ivitiladi. Bu xil agrotexnik tadbirlar tegishli ekinlarning xususiyatiga xos zarur tadbirlar deb yuritiladi.

Xamma agrotexnik tadbirlar ekinlarni mukobil sharoitda rivojlanishini ta’minlashga karatilgan bulishi lozim.

Dala va em xashak ekinlarini etishtirish texnologiyasi katta vazifalarni bajaradi.

Jumladan:

1. Tuprokka ishlov berishda ekinlarning ildiz sistemasi yaxshi rivojlanadi, uning xavo, suv tizimi boshkariladi.

2. Organik-ma’dan ugitlar yordamida tuprokka ozuka rejimi mukobil xolatga keltiriladi.

3. Texnologik tadbirlar bilan (oxaklash, gipslash) tuprokning muxiti uzgartiriladi.

4. Begona utlarga karshi kurashib, ekinlarga mukobil ozuka sharoiti yaratiladi.

5. Ekiladigan urug sifati Davlat andozalariga javob beradigan darajada olib boriladi (saralanadi, tozalanadi).

6. Urug bir xil chukurlikda va bir xil tizimda ekilishi zarur, shunda xar bir usimlik yaxshi rivojlanadi.

7. Ekinlarni kasallik va zararkunandalardan saklash.

8. Sugorish bilan tuprokning sugorish tizimi mukobil darajaga etkazib ekinlarni normal usishini, rivojlanishini ta’minlashga erishiladi.

9. Xosilni kiska muddatda nest nobud kilmay yigib olish, dastlabki ishlov berish.

Bu vazifalar xar xil texnologik tadbirlar bilan amalga oshiriladi.

5. Dala va em xashak ekinlari etishtirish texnologiyasi kator agrotexnik tadbirlardan tarkib topadi.