Z ibodullayev

Esda olib  qolish  m uddatiga qarab qisqa va uzoq muddatli xotira 
farq  qilinadi.  H ar  qanday  axborot  awaliga  qisqa  muddatli  xotira 
sifatida saqlanadi. Agar miya tuzilmalarida ma’lumot zarurligi to ‘g‘risida 
«qaror» qabul qilinsa,  u uzoq muddatli xotiraga aylanadi. Aks holda, 
qisqa  m uddatli  xotiraligicha  qolaveradi,  ya’ni  axborot  miyadan 
o ‘chirib  yuboriladi.
Qisqa muddatli xotirada axborot 20 soniya atrofida saqlanadi.  Qisqa 
m uddatli  xotiraning  uzoq  muddatli  xotiraga  o ‘tishi  axborotning 
naqadar  zarurligiga  ham   bogMiq.  Masalan,  biz  telefon  raqamlari 
bitilgan  kitobga  qarab,  o ‘zimizga  kerak  boMgan  telefon  raqam ini 
topam iz va shu raqam ni teramiz. Agar bu raqam javob bermasa yoki 
bir  m arta  gaplashilib,  keyin  o ‘sha  raqamga  qaytishning  zarurati 
b o 'lm a sa ,  biz  bu  ra q a m n i  uzoq  m u dd at  x o tiram izd a  saqlab 
qololmaymiz.  K eyinchalik  bu  raqamni  eslash  uchun  yana  telefon
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kitobini  varaqlashga  to ‘g‘ri  keladi.  M abodo,  odam   ushbu  telefon 
raqamini uzoq  vaqtga  eslab  qolsa,  dem ak,  shu  raqam   bilan  bog‘liq 
bo‘lgan m a’lum ot o ‘sha odam da qiziqish uyg‘otdi va bu raqam  uzoq 
muddatli xotiraga aylandi.
N em is  psixologi  Ebbingauz  tadqiqotlarining  k o ‘rsatishicha, 
qisqa  m uddatli  xotiraning  hajmi  7  ta  elem entga  teng  ekan.  Agar 
odam  7  raqam dan  ortiq b o ‘lgan  qandaydir sonni  eslab  qolm oqchi 
b o ‘lsa,  ushbu  sonni  ik k ita-u ch ta  raqam larga  b o ‘lib  tashlaydi. 
M abodo  talaba  o ‘quv  m aterialini  yaxshi  eslab  qolishni  xohlasa,  u 
ushbu  m aterialni  m azm un jih atd a n   b o ‘laklarga  (qism larga)  ajratib 
o ‘zlashtirishi  kerak.  Ba’zi  odam larning  raqam larga xotirasi  kuchli 
bo‘lsa,  b a’zilarniki  so‘zlarga  kuchli  bo'ladi.  M asalan,  quyidagi 
raqamlar to ‘plam ini eslab qolish kerak:  3912213354.  Bu  raqam larni 
eslab  qolish  m ushkul,  albatta.  Lekin  ularni  3 -9 -12 -2 1 -3 3 -5 4   ga 
bo'lib  tashlasak,  eslab  qolish  osonlashadi.  Buning  u ch u n   h a r  bir 
«—»  dan  keyingi  raqam   bir-biriga  q o ‘shib  borilaveradi  (3 + 9 = 1 2 ; 
9+12=21 v a h .k .).
Qisqa m uddatli xotirada material esda qolishi uchun uning hajmi 
uncha katta bo'lmasligi  kerak.  M asalan,  reklam ada bu qo id ag aju d a 
amal  qilishadi,  shuning  uch un   ham   reklam alarda  u z u n d an -u z u n  
m atn lar  u ch ram ay di.  S hu nin g  u c h u n   ham   b em o r  b ilan   su h - 
batlashayotgan  vrach  qisqa  va  lo‘nda jum lalarni  ishlatishi  kerak. 
Ana  shunda  vrachning  tavsiyalari  bem orning  esida  uzo q   saqlanib 
qoladi.  Yoki  zarur  so'zlarga  alohida  urg'ularni  ishlatgan  holda 
gapirish  m aqsadga  muvofiqdir.  Eslab  qolishda  urg‘uli  so 'zlard an  
boshqa  so 'z lar  faqat  shovqin  tu sid a  qoladi,  u rg ‘uli  so ‘zlar  esa 
xotirada asosiy  axborot  b o ‘lib  saqlanib  qoladi. Bu  usul  gip no zd a 
ko‘p  q o ‘llaniladi.
Shuni  ta ’kidlab  o ‘tish  lozimki,  uzundan-uzoq  gapiruvchi  no- 
tiqlar,  ko‘pincha,  jum lalarni  gram m atik jihatdan  n o to ‘g ‘ri  talaffuz 
qilishadi, ya’ni jum la boshlanishi uning oxiriga mos kelmaydi, chunki 
ana shu jum lani talaffuz etish paytida odam  jum laning boshlanishini 
unutib  qo‘yadi.  K o‘p  b o ‘g‘inli  so‘zlarni  ham   xuddi  shunday  eslab 
qolish  qiyin.
Qisqa m uddatli xotira jarayonlarini o ‘rganishda psixologlar ko‘p 
tadqiqotlar o ‘tkazishgan.  Axborot  qisqa  m uddatli xotiradan  qanday 
qilib uzoq  m uddatliga o ‘tishi  m um kin?
Dastlab  axborot  qisqa  m u dd atli  xotira  bloklariga  tu shad i,  bu 
bloklarga asab hujayralarining m uayyan guruhlari xizm at ko‘rsatadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A na shu bloklarda saqlanib turgan axborot keyinchalik uzoq muddatli 
xotira  bloklariga  o ‘tadi.  Lekin  ham m a  vaqt  ham   shunday  bo‘- 
lavermaydi.  Qisqa m uddatli xotira uzoq muddatli xotiraga aylanishi 
u ch u n   axborot  «tanlanadi».  Ayonki,  uzoq  m uddatli  xotira  blok- 
larining  axborot  izlari  asab  hujayralarida  o ‘ta  tu rg 'u n  joylashgan 
b o ‘ladi.  Bu jarayon xotiraning ana shu  ikki turi bilan cheklanmasa 
kerak,  degan  fikrlar mavjud.  C hunonchi,  o ‘ta qisqa  muddatli yoki 
operativ xotira ham  farq qilinadi.  M atn bosuvchining xotirasi bunga 
misol bo ‘la oladi,  u xotirasida atigi bir necha so‘zlarni klaviaturada 
bosilgungacha  saqlab  qoladi,  xolos.  Shuni  aytib  o ‘tish  lozimki, 
qisqa m uddatli xotiraning uzoq muddatli xotiraga o'tish  mexanizmi 
yetarlich a  o‘rganilm agan,  lekin  bu  jarayonda  takrorlash  asosiy 
aham iyatga egadir.
Shu o'rinda odam o ‘z ona tilida va begona tilda aytiladigan so‘zlami 
qancha davrgacha eslab qolishi haqida so‘z yuritsak. Ba’zi mutaxassislar 
o ‘z  o n a  tilidagi  so‘zlar  yaxshi  eslab  qolinishini  ta ’kidlashadi.  Bu, 
albatta,  uzoq  m uddatli  xotiraga  taalluqli.  Lekin  qisqa  muddatli 
xotirada-chi?  Bu savolga javob topish uchun  Moskva Davlat univer- 
sitetida va boshqa ba’zi xorijiy institutlarda tadqiqotlar o ‘tkazilgan va 
turli  xil  natijalar  olingan.
Z .R .  Ibodullayev  (2001)  shu tajribani  ruschani yaxshi  biladigan 
o ‘zbek talabalari orasida o ‘tkazdi.
U   sog‘lom  o ‘zbek  talabalarida  o ‘zbekcha  va  ruscha  so‘zlardan 
iborat  10 ta so‘zni (5 ta o ‘zbekcha +   5 ta ruscha) yodlatib,  qayta esga 
tushirishni  Ebbingauz  usuli  bilan  tekshirib  ko‘rdi  (bundan  oldin 
faqat  o ‘zbekcha  so‘zlar  qatori,  keyin  ruscha  so‘zlar  qatori  yodlatib 
tekshirib ko‘rildi va deyarli bir xil natija olindi).  Talabalardan qoidaga 
bin o a n   m a ’no  jih a td a n   bir-biriga  o ‘xshash  b o ‘lm agan  so 'zlar 
(m asalan,