Z h e k is t o n r e s p u b L ik a s I

K atta tanaffu slarda o ‘y in la r  o 'tk a z ish

0 ‘quvchilar m aktabda 2-3  soat aqliy  ishlardan s o ‘ng charchaydilar. 

Ulaming  e'tibori  diqqati  va  o ‘zlashtirish  qobiliyati  susayadi.  Shuning 

uchun  o ‘rta  um um ta’lim   m aktablar  jism oniy  tarb iy a  dasturida  katta 

tanaffuslarda  faol  dam   olishning  zarurligi 

k o ‘rsatilgan.  Bunday 

uzaytirilgan tanaffusdan  foydalanib,  bolalar o ‘zicha har xil  dam oladilar: 

bir  guruh  o ‘quvchiIar  ulgurmagan  ishlarni  yozib  o 'tirad ilar,  ikkinchilari 

esa  qiziqarli  badiiy  kitob  o ‘qib  o ‘tiradilar,  uchinchi  guruh  o‘quvchilari 

juft-juft  bo‘lib  yoki  3-4  kishi  bo‘lib  gaplashib  yuradilar,  nihoyatda 

to  rtinchilari  tengdoshlari  bilan  turli  tashkil  qilingan harakatli  o ‘yinlarda 

ishtirok etadilar.  Olib  borilgan  pedagogik kuzatishlar k o ‘rsatishicha,  eng 

yaxshi  dam  olish shakli  to ‘rtinchi  guruh  o ‘q uv chilarda b o ‘lib chiqdi-faol 

harakat  dam  olishdir.  Shu  boisdan  katta  tanaffuslarda  faol  dam  olishni 

tak lif qilish va o ‘tkazish shart deb jism oniy tarbiya dasturiga kiritilgan.

Katta  tanaffuslarda  harakatli  o ‘yinlam i  va  jism oniy  m ashqlam i 

o ‘tkazishni  direktor  (tashkilotchi)  -   o ‘rinbosarlari  boshqarib  boradilar. 

Bunday  tanaffuslarni  tashkil  qilish  va  o ‘tkazish  bevosita  jism oniy 

tarbiya  o'qituvchisiga,  sin f  rahbarlariga,  k am o lot  jam g ‘armasiga, 

jam oatchi  instruktorlarga  va  maktab  ota-onalar  q o ‘m itasi  zim m asiga 

yuklanadi.

Uzaytirilgan  tanaffuslarda  harakatli 

o ‘y inlam i 

va  jism oniy 

m ashqlam i  o ‘tkazish  boshlang‘ich  sin f o ‘quvchilari  uchun  quyidagilami 

am alga oshirishga yordam   beradi:

---

-  harakat faolligini  oshirishga;

-   m azm unli  va  faol  dam  olishni  va  hordiq  chiqarishni  tashkil 

etishga;

-   butun  organizm   tonusini  va  ish qobiliyatlarini  tezroq  tiklanishini 

ta ’minlashga;

-  jism oniy  m ashqlar bilan mustaqil  shug‘ullanish ko‘nikmalarini 

shakllantirishga.

0 ‘yinlam i 

v a  jism oniy  mashqlami 

quyi  sin f  o ‘quvchilari 

organizmini,  psixologik-fiziologik  xususiyatlarini  hisobga  oigan  holda 

o ‘tkazish zarur.

Boshlang‘ich s in f o ‘quvchilari  harakatli  o ‘yinlarni  mustaqil tashkil 

etish  uchun  yetarlicha  tajribaga  ega  em aslar,  shuning  uchun  sinf 

rahbarlari  jam oatchi  tashkilotchining  roli  birinchi  darajada  bo ‘lishi 

kerak.  K atta  tanaffuslarda  o ‘tkaziladigan  harakatli  o ‘yinlar,  to ‘p, 

arqoncha  bilan  m ashqlar,  tirmashib  chiqish  va  oshib  o ‘tish,  raqs 

elementlari,  ritm ik 

gimnastika,  rolikli 

konkida  uchish, 

quvnoq 

konkurslar  va  attraksion  o ‘yinlari  kiradi.  Sport  mashqlartni  va 

o ‘yinlarini  o ‘tkazadigan  maktab  aktivi  haftasiga  bir  m arta  yangi 

o ‘yinlar,  m ashqlar,  ulam i  o ‘tkazish  xususiyatlarini  m uhokam a  qilish 

uchun  yig‘iladilar.  B unday  yig‘ilishlar sem inar  m ashg‘uloti  sifatida olib 

boriladi.  B u  m ash g ‘ulotni  jism oniy  tarbiya  o ‘qituvchisi  o ‘tkazadi, 

ulam ing  harakatli  o ‘y inlar  va  boshqa  m ashqlam i  o ‘tkazishni  va  tashkil 

etilishini 

nazorat 

qilib 

boradi. 

B olalam ing 

katta  tanaffuslarda 

o ‘tkaziladigan  o ‘y inlarga  b o ig a n   qiziqishlam ing  samaradorligi  ko ‘p 

jihatdan  sport  qurollari  va  jihozlarning  turiga  b o g ‘liq  b o ‘ladi.  Bular: 

bayroqchalar,  lattali  koptokchalar,  baryerlar,  arqonchalar,  gardishlar, 

gimnastik  tayoqchalar,  turli  to‘plardir.  K o‘pgina  jihozlam i  o ‘quv- 

chilam ing  o ‘zlari,  ota-onalari  yoki  yuqori  sin f  o'quvchilari  yordam ida 

yasashlari  m um kin.  Harakatli  o‘yinlar  o ‘tkaziladigan  tanaffus  dars 

emasligi,  u  o ‘q u vchilar  uchun  faol  dam  olish  vositasi  ekanligini  aslo 

unutish kerak em as.

K atta  tanaffu slarda  harakatli  o ‘yinlar  v a  jism oniy  m ashqlar 

o ‘tkazilishining  aham iyatini,  qiym atini  bolalarga  muntazam  tushuntirib 

borish  lozim.  K atta  tanaffuslarda  bolalar  m ustaqil  o ‘zlari  guruh-guruh 

bo‘lib  o ‘ynashga  v a  turli  mashqlami  mustaqil  bajarib  faol  dam  olishga 

o ‘rganishlari  kerak.

Misol  tariq asid a  katta  tanaffuslarda  o ‘tkaziladigan  harakatli  va 

jismoniy  m ashqlar  keltiram iz  -  “Biz  sportchim iz”  deb  ataladi  bu  o ‘yin. 

0 ‘qituvchining  “ Stadionga”  yugur!”  signali  b o ‘yicha  bolalar  butun

---

m aydon  bo‘ylab  yengil  yuguradilar.  “T o ‘xta!”  signali  b o ‘yich a  esa 

bolalar biror  bir sportchini  turish  holatini  ko‘rsatgan  tarzd a to ‘xtaydilar, 

bu  bilan  sportnm g  qaysi  turi  u n g a  k o ‘proq  yoqishini  aniqlash  m umkin. 

Shu  paytda  o ‘qituvchining  topshirigM ga  k o ‘ra  bir  bola  “ Sportchilarga” 

qarab  turadi  va  kim  birinchi  qim irlaganini  aniqlaydi.  Q im irlagan 

o ‘quvchi  chetga chiqadi va o ‘yin  takrorlanadi.

“M ergan  bo‘1” harakatli  o ‘yini.  B olalar 2-3  guruhga  b o 'lin ib  doira 

hosil  qilib turadilar.  Doira o ‘rtasida  4-6  m  m asofada ch o ‘k m ar q o ‘yiladi. 

0 ‘qituvchi  har  bir  doirada  tu rg an   bittadan  o ‘quvchiga  t o ‘p  berib  signal 

b o ‘yicha koptok bilan cho‘qm om i  urib  yiqitishga ruxsat  beradi.  K o ‘proq 

cho‘qm or yiqitgan guruh g‘olib  hisoblanadi.  B olalam ing tayyorgarligiga 

m uvofiq  ravishda  koptokni  dum alatish  yoki  otish  h am da  m asofani 

uzoqlashtirish, 

yaqinlashtirish 

m um kin. 

K atta 

tanaffuslardagi 

o ‘yinlardan bir lavha (l-rasm ,  2-rasm ).

A rqoncha  bilan  bajariladigan  o ‘yin  va  m ashqlar  keyingi  paytlarda 

borgan  sari  keng qoMlanmoqda.  A rqoncha  faqat bolalar uchun  o ‘yingina 

bo'lib qolm ay,  balki eng zarur sport qurollaridan biri ham dir.

Uzunligi  2 m va 4-5  mli  arqonchalarda  bajariladigan  sakrashlardan 

nam unalar keltiramiz.

1-mashq.  Bolalami  har  biriga  bittadan  arqoncha  beriladi.  B olalar 

ixtiyoriy y o ‘nalishda maydon  b o ‘y!ab harakatlanadilar.  A rqonchani  bosh 

ustidan olib tomonga aylantirib, b ir v a  ikki  oyoqda sakraydilar.

2-m ashq.  Bolalar juft-juft  b o ‘lishib,  bir-biriga  qarab turadilar.  Har 

ju ft  bolada  bittadan  arqon.  T urgan  joyda  arqonchani  aylantirib 

birgalikda sakrashadi.  Ixtiyoriy arqonni aylantirishni alm ashib turishadi.

3-m ashq.  0 ‘quvchilar  doira  y asab   turadilar.  D oira  o ‘rtasid a turgan 

boshlovchi  arqonni  soat  strelkasi  y o ‘nalishi  b o ‘ylab  y er  ustidan 

aylantiradi.  Qolgan  bolalar  arqon  ustidan  sakraydilar.  B oshlovchini 

alm ashtirib turish lozim.

4-mashq.  Ikki  o ‘quvchi  arqonni  ikki  uchidan  ushlab,  so at  strelkasi 

bo'ylab  aylantiradilar.  Qolgan  b o lalar 4-5  m arta sakrab  o ‘tadilar.  A rqon 

aylantiruvchilam i almashtirib turish   lozim.

5-mashq.  Aylanayotgan  uzun  arqon  tagidan  kalta  arqoncha  bilan 

sakrab o ‘tish.

6-m ashq.  Aylanayotgan  uzun  arqon  tagidan  yugurib  o ‘tish.  B unda 

arqon  aylanishiga  qarab  yuguruvchi  harakat  qiladi,  avval  qiyalab

yugurgan  bo'lsa, keyin to ‘g ‘ridan y u g u rib  kelib  170-180  sm.Ii  yoMakdan 

(koridordan) o ‘tadi.

---

C h erta  o ‘yinlari.  M aktab  m aydonida  bolalam ing  xohishiga  ko ‘ra, 

turli  shakllardagi  “chertalar”  chiziladi.  0 ‘yin davom ida  bolalar  o ‘zlarini 

erkin  turishlari  bilan  bir  qatorda  tartibni  ham  saqlab  turish  kerak. 

B olalarning  hammasini  cherta  o ‘yinida  ishtirok  etishini  m ajbur  etish 

kerak  em as,  lekin  hamma  b olalarning   ochiq  havoda  b o ‘lishlari  shart. 

C hiziq o ‘yinining turiari ju d a  k o ‘p.

Ikkinchi  sinfdan  boshlab  maydonchalarda  uzaytirilgan  tanaffus- 

lam i  nostandart  buyumlar  y ordam ida  o ‘tkazish  m umkin.  M ashqlar 

m ajm uasini  mavjud  b o ‘lgan  qurollarga  mos  ravishda  tanlash  kerak. 

M ashqlar oddiy,  muhofaza talab  qilm aydigan bo‘lsin.