‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

7 -§ . Ijtimoiy bilish va uning o ‘ziga xos xususiyatlari
Ijtim oiy b ilish — ja m iy a td a g i, ijtim oiy h o d isalarn in g
m ohiyatini, ularning kelib chiqishi, yashashi va rivojlanish
qonunlarini bilishdir. 
Ijtimoiy bilish keng m a’noda, ijtimoiy borliq 
va ijtimoiy ongning in’ikosidir. Ijtimoiy bilish jamiyat paydo bo‘lishi 
bilan birga paydo bo ‘lgan va uning o ‘zgarib, rivojlanib borishi bilan 
ham rivojlanib borgan.
Ijtim oiy bilishning о ‘ziga xos xususiyatlari nim adan iborat, и
tabiatni bilishdan nima bilan fa rq q iladi?
Tabiatni bilish qulaymi 
yoki jam iyatni bilish o ‘ng‘aymi. Albatta, tabiatni bilish jam iyatni 
bilishdan ancha oson. Chunki, tabiat bilishga qarshilik qilmaydi. 
Shuning uchun oldin tabiiy fanlar paydo bo‘lganligini ham m a 
biladi.
Ijtimoiy bilish insonning ijtimoiy borliqni m a’lum maqsad 
asosida o ‘zlashtirilishidir. U tabiatni bilishdan farqli o ‘laroq, faqat 
jamiyatdagi moddiy ijtimoiy faoliyat va munosabat qonuniyatlarini 
bilishdan iborat bo ‘lmasdan, m a’naviy, mafkuraviy faoliyatlar va 
munosabatlarni, ularning qonuniyatlarini bilishni ham o ‘z ichiga 
oladi. Shu asosda ijtimoiy bilishning quyidagi o ‘ziga xos xususiyat- 
larini ko‘rsatish mumkin:
1. Tabiatni bilishda inson faqat bilishning subyekti bo ‘lib 
hisoblanadi. Jam iyatni bilishda esa inson ham , obyekt ham
subyektdir. Inson o ‘z tarixini yaratadi va uni biladigan ham o ‘zi.
Jam iyatni bilishda inson manfaatlari rol o ‘ynaganligi uchun 
biluvchi subyektning x o h ish -iro d asi k atta aham iyatga ega. 
Binobarin, ijtimoiy bilishda tasodiflarning roli ham ortib ketadi. 
Ijtimoiy harakat tepasida kim turgani, u qanday shaxs ekanligining 
xarakteriga, katta ta ’sir qiladi.
2. Ijtimoiy bilishda subyektning, subyektiv omilning roli juda 
katta. C hunki, qaram a-qarshi m aqsad, intilish va boshqalar 
belgilovchi ahamiyatga egadir. Shuning uchun dalillar, voqealarga 
baho berganda alohida olingan shaxs faoliyatini em as, balki 
sinflarning, ijtimoiy guruhlarning manfaatlari nuqtayi nazaridan 
kelib chiqm oq zarur.
274

---

Bu m a’noda ijtimoiy bilish o ‘z ichiga falsafaning faqat gnose- 
ologik, mantiqiy vazifasinigina emas, balki dunyoqarash vazifasini 
ham qamrab oladi.
3. Ijtimoiy bilishda subyektning ruhiy holati, ehtirosi, kayfiyat, 
dunyoqarashi, tarbiyasi, m a’lumoti ham katta rol o !ynaydi. Moddiy 
hayot sharoitlari, moddiy ishlab chiqarishning qanday rivojlan- 
ganligi ham bu yerda muhim ahamiyatga ega.
4. Tabiatni bilishda faqat moddiy m unosabatlar tekshiriladi 
Jamiyatni bilishda esa, moddiy m unosabatlar bilan bir qatorda 
m a’naviy, m afkuraviy m unosabatlar ham bilishning obyekti 
bo‘lib hisoblanadi. M a’lumki, hech bir inson o ‘zini yom on dema- 
ganidek, hech qaysi jamiyat ham o ‘zini yomonlamaydi.
5. Ijtimoiy fanlar tabiiy fanlardan keyin kelib chiqqan, dedik. 
Buning sababi shundaki, ijtim oiy voqealar juda murakkab va 
chigal jarayon b o ‘lib, uning qonuniyatlarini ochish ancha qiyin. 
Buning uchun jam iyat taraqqiyoti ham m a’lum bosqichgacha 
rivojlanib, uning qonuniy tartibotlari aniqroq nam oyon b o ‘lishi 
kerak edi.
6. Tabiatshunos olim o ‘zi tekshirayotgan narsani amalda sinab, 
tekshirib k o ‘rish im koniyatiga ega. Ijtim oiy bilishda bunday 
imkoniyat yo‘q darajada, tarixchi olim bunday imkoniyatga ega 
emas.
Yuqoridagi xususiyatlar asosida ijtimoiy bilish uchun narsa va 
hodisalami bir-biri bilan aloqador va bog‘lanishda olib tekshirib, 
tarixiylik tamoyiliga amal qilish, haqiqatning konkretligidan kelib 
chiqib ish yuritish muhim ahamiyatga egadir.