‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

b) Madaniyat va sivilizatsiya
,.Sivilizatsiya“ so ‘zi lo tin ch a b o ‘lib, 
grajdanlik, grajdanlikka
oid, davlatga oid,
degan m a ’nolarn i anglatadi. ,,Sivilizatsiya“ 
tushunchasini shotland tarixchisi va faylasufi 
A.Fergyusson (1723—
220

---

1816-yillar) ja h o n tarixiy jaray o n in in g m a ’lum bir bosqichini 
ifodalash uchu n ishlatgan b o ‘lsa, fransuz m a ’rifatparvarlari 
aql-
idrokva adolatga
asoslangan jamiyat, degan m a’noda ishlatgan edilar.
A yrim o lim la r un i m a d a n iy atn in g , b a ’zan faqat m o d d iy
m adaniyatning sinonim i sifatida ishlatgan b o ‘lsalar-da, nem is 
faylasufi 
O.Shpengler 
aksincha, uni m adaniyatning halok b o ‘lish 
ja ra y o n i, b o sq ichini x arak terlash u c h u n , ingliz sotsiologi va 
tarixchisi 
A.Toynbi 
esa, o ‘ziga xos va nisbatan yopiq b o ‘lgan 
jam iyatlarni ifodalash uchu n ishlatdi. S huni ta ’kidlash kerakki, 
,,sivilizatsiya“ tushunchasining m azm uni va hajm ini belgilashda 
turfa, xilma-xillik hanuzgacha mavjud ekanligini qayd etm oq lozim.
Bu tu sh u n ch an i: 1) ijtim oiy rivojlanishning y o w o y ilik va 
varvarlikdan keyin keladigan bo sq ich in i; 2) u m u m a n , kishilik 
jam iy ati rivojlanishining m a ’lum bir bosqichini (m asalan, neolit, 
kapitalistik, yoki hozirgi zam o n sivilizatsiyasi); 3) m a ’lum bir 
ijtim oiy-iqtisodiy formatsiyani (m asalan, quldorlik yoki kapitalistik 
sivilizatsiyalar); 4) geografik jih a td a n farq lan uv chi birliklarni 
(O siyo yoki Y aqin S harq sivilizatsiyasi); 5) din iy m ansubligi 
bilan farqlanuvchi m adan iy birlik larni (xristian yoki islom sivili­
zatsiyasi); 6) kelib chiqishi va p la n e ta r m ansubligiga k o ‘ra ajra- 
tiluvchi birliklarni (m asalan, yer sivilizatsiyasi va y erd an tashqari 
sivilizatsiyalar); 7) etnik mansubligiga k o ‘ra farqlanuvchi ijtim oiy- 
m a d an iy b irlik larn i (m asalan , arab yoki h in d sivilizatsiyasi); 
8) m akon va zam onda cheklangan jam iyatlarni (m asalan, Qadimgi 
M isr yoki V avilon sivilizatsiyasi) va shu kabi m a ’n o larn i ifoda­
lash u c h u n q o ‘llanib kelinayotganligiga h am k o ‘p m a rta duch 
kelganm iz.
Sivilizatsiya m azm un in i belgilashdagi b u n d ay y on dashuv- 
larning barchasiga bitta um um iylik xos — u lar tarixiy jarayondagi 
m a’lum o ‘ziga xosliklarni ifodalab kelm oqda.
H ar qanday ilmiy tu sh u n ch a, m a ’lum m azm u nn i ifodalagan 
holda, m uayyan ijtim oiy hodisa, jarayo nn i tushuntirishga xizm at 
qilm og'i, dem akki m etodologik aham iyatga ega b o ‘lm og‘i lozim . 
A ynan shu nuqtayi nazardan kelib chiqadigan b o ‘lsak, „sivili­
zatsiy a" tu s h u n c h a s in i y u q o rid ag i m a ’n o la rd a ish la tish n in g
ham m asi ham to ‘g ‘ri emasligiga ish onch hosil qilish m um kin.