‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Butun bilan qism aloqadorligining uch tipini fa rq qilish mumkin:
1. B utunning b iro r qism i uning tarkibidan chiqarib tashlansa, 
yoki bu qism yana qaytadan bu tun tarkibiga kiritilsa, bu n d a b u tu n 
sifat jih atd an o'zgarm aydi.
2. B utunning qism laridan biri b u tu n tarkibidan chiqarilishi 
yoki bu qism qayta b utun tarkibiga kiritilishi bilan b u tu n butunlay 
yoki qism an o'zgaradi.
3. B u tu n n in g q ism lari o 'z g a rish i b ilan b u tu n h a m yoki 
butu nn in g o'zgarishi bilan uning qism lari ham o'zgaradi.
„B u tu n" va „qism " kategoriyalari inson to m o n id an borliqni 
bilish va o'zlashtirishning m a’lum shakllari sifatida dunyoning birligi 
m uam m osini ilmiy hal qilishda m uhim rol o'ynagan.
128

---

e) Sistem a, struktura va element.
Borliqdagi narsa va hodisalar sistem a, struk tu ra va elem ent 
aloqadorligiga ham ega b o ‘ladi. C hunki u lar m a ’lum sistem alar 
tarzida mavjud b o 'lib , o ‘z tuzilishi va tarkibiga k o ‘ra, m uayyan 
strukturaga ega ham da qato r elem entlardan tashkil topgan bo'ladi.
Sistem a — borliqdagi o ‘zaro bog‘Iiq, muayyan tartibdagi bir-
biriga ta ’sir va aks ta ’sir qilib turuvchi narsalar, hodisalar va
jarayonlarning qonuniyatli birligidir.
Struktura esa shu sistemani tashkil etgan narsalar, hodisalar
va jarayon larn ing tartib i, tu zilish i, tark ib i, jo y la sh ish i va
ifodalanishidir. 
S truktura h ar bir narsa yoki hodisaning, h ar bir 
sistem aning ajralm as tub xususiyati b o ‘lib, u m uayyan e lem en t­
lardan tashkil topadi.
Element sistem a strukturasini tashkil qilgan nisbiy mus­
taqillikka ega bo‘lgan tuzilmadir. 
H ar b ir sistem a o ‘z strukturasiga 
k o ‘ra, bir qan ch a o 'z a ro ch am barchas b og‘liq va aloqadorlikda 
b o ig a n elem entlardan iborat b o ‘ladi.
„S istem a11, „stru k tura11 va „ele m e n t11 kategoriyalari narsa va 
hodisalarga xos bo 'lg an ana shu m oddiy sistem alar, strukturalar 
va elem entlarning aqliy in ’ikoslaridir.
O datda, h ar bir sistem a o ‘zining tuzilishiga k o ‘ra, alohida 
sistem achalarga ajralishi, nisbiy m ustaqil elem entlarga b o 'lin ish i, 
ularnin g o 'z a ro uzviy b o g iiq lig i, b ir b u tu n lik n i tashkil etishi 
kabi xususiyatlarga egadir. B unda sistem alar iyerarxiyasi sh un - 
daki, doim o bir qan ch a sistem alar birikib, yangi, hajm jih atid an
kengroq sistem ani hosil qila boradi. Bu holat yanad a yuqorilashib 
borib, natijada, bir-biriga kiruvchi, b ir-b iri bilan b o g ‘liq, biriga 
nisbatan ikkinchisi kengroq b o'lib boradigan sistem alarning yuqori 
birligi — b ir bu tun borliqni qaro r toptiradi.
U m u m a n , h a r b ir sistem anin g tashkil to p ish i va m avjud 
boMishida uning strukturasi m uhim rol o ‘ynaydi. Ayni shu struktura 
sistem adagi o ‘zaro ta ’sir va aks t a ’sir qiluvchi m oddiy tarkiblam i 
elem entlarga aylantiradi.
D ia le k tik a u c h u n „ s is te m a 11, „ s tr u k tu ra 11 va „ e le m e n t11 
kateg o riy alarin in g o 'z a ro a lo q ad o rlig in i, b ir-b irig a o 'tish la rin i 
va h a r biriga xos a lo h id a x u su siy atlarin i k o 'rs a tis h , u la rn in g
o 'z a ro u m um iyligi va b ir-b irid a n farq la rin i a n iq la sh , ayniqsa, 
m u h im d ir.