‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

b) Mohiyat va hodisa.
Mohiyat — narsa va hodisalarning ichki eng muhim o ‘zaro
bog‘Ianishlari, shu bog‘lanishlarning qonuniy aloqadorliklarini
ifodalaydi. Hodisa esa shu narsa va jarayonlarni tashkil etuvchi
tomonlar, xususiyatlar va bog‘lanishlaming namoyon bo‘lish shakli —
mohiyatning ifodalanishidir. 
M asalan, ham m a tirik mavjudotlam ing 
m ohiyati, ulardagi m o d d a alm ashuv jarayoni b o ‘lm asa, tiriklik 
jarayoni — hayot ham b o ‘lmaydi. M odda alm ashish jarayoni butun 
hayot jarayonining asosiy m ohiyatini tashkil etadi. Lekin, bu m odda 
alm a sh u v ja ra y o n i h a r b ir tirik o rg a n iz m d a ju d a x ilm a-x il 
ko ‘rinishlarda sodir b o ‘ladi. Bu k o ‘rinishlar — hodisalardir.
M ohiyat va hodisa о ‘zaro um umiy va о ‘ziga xos xususiyatlarga
egadir. Bu xususiyatlar quyidagilardan iboratdir:
1. M ohiyat — ichki aloqalarni, hodisa esa tashqi aloqalarni 
ifodalaydi. M asalan, inson daraxtning shitirlashini, qushlarning 
sayrashini eshitadi. Bu hodisalarning sababi turlicha b o ‘lsa-da, 
ularning m ohiyati b ittad ir, y a ’ni havo zarralarining tebranishidir. 
Biroq, inson buni birdan payqay olmaydi. Dastlab, u hodisa sifatida 
yuz b ergan n a rsa n i fah m lay d i, s o ‘ng u n in g m o h iy a tin i bila 
boshlaydi.
M ohiyat — narsalarning ichki aloqadorligi b o ‘lgani sababli, 
u ch u q u r tahlil qilish va izlanish natijasida, am aliyot jaray on id a 
bilib boriladi. H odisa esa aksincha, hissiy organlar orqali bevosita 
idrok etiladi. U hissiy organlarim izga to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri t a ’sir etib, 
u yoki bu sezgi va idroklarim izni hosil qiladi.
2. M ohiyat bilan hodisa o ‘zaro birlikda b o ‘lishi bilan, u lar 
bir-biriga qaram a-qarsh i ham , shu sababli u lar h ech vaqt bir- 
biriga aynan mos kelmaydi. U larning qaram a-qarshiligi borliqdagi 
narsalarning o ‘z tabiatidan kelib chiqadi. M ohiyat hodisada yashirin 
b o ‘ladi va uni bevosita hissiy organlar orqali bilish m um kin emas. 
H odisa — narsalarning n am oyon b o 'lish shakli sifatida m ohiyat 
bilan hech vaqt m os kelm aydi. Agar narsalarning nam oyon b o ‘lish 
shakli b o ‘lgan hodisa m ohiyat bilan bevosita mos kelganda edi u 
holda har qanday fan o rtiq ch a bir narsa b o ‘lib qolgan b o iu r edi. 
F anning vazifasi — borliqning k o ‘p d a n -k o ‘p hodisalari, ularning 
tashqi tom o nlari va belgilari ostida yashirinib yotgan, ularning 
asosini tashkil qiladigan m ohiyatlarni izlab to p ishdan iborat.
126

---

3. M ohiyat nisbatan doimiyligi va barqarorligi bilan hodisadan 
farq qiladi. M ohiyat va hodisa m unosabatini daryoning yuzidagi 
ko‘piklar va uning ostidagi suvning tez oqim iga o ‘xshatish mum kin. 
Bundagi daryo suvi harakatining yuzidagi k o ‘piklar hodisa b o ‘lsa, 
ularning ostidagi suvning tez oqim lari m ohiyatdir. Lekin uning 
ustidagi k o ‘piklar h am m ohiyatning o 'zig a xos ifodasidir.
4. M ohiyatning nisbiy doimiyligi va barqarorligini, hodisaning 
o ‘zgaruvchanligini m utlaqlashtirm aslik lozim . C h un ki, m ohiyat 
ham , hodisa ham o ‘zgarib boradi. Lekin, m ohiyat hodisaga nisbatan 
sekin o ‘zgaradi, u m a ’lum barqarorlikka ega.
M ohiyat va hodisa o ‘zaro um um iy to m on larg a ega. M asalan:
a) har qanday m ohiyat hodisada n am oy o n b o ‘ladi, y a ’ni hodisa 
m ohiyatning u yoki bu h olda k o ‘rinishidir; b) m ohiyat va hodisa 
obyektiv xarakterga ega b o ‘lib, ular inson ongiga bog‘liq b o ‘lm agan 
holda mavjuddir; d) m ohiyat ham , hodisa h am doim o o ‘zgarishda 
va rivojlanishda bo‘ladi. Biroq, mohiyat va hodisa ziddiyatli xarakterga 
ega b o 'lish i bilan birga, m o h iy atn in g o ‘zi h a m zid d iyatlidir. 
D ialektika buyum larning m ohiyatidagi shu ziddiyatlam i o ‘rganadi.
M ohiyat va hodisa bog‘lanishlarini h a r to m o n lam a o ‘rganish 
fan va am aliyotda ham m uhim o ‘rin tutadi. B unda hodisani 
m ohiyatdan ajrata bilish m uhim aham iyatga ega. M ohiyatni h o d i­
sadan ajrata bilmaslik, nazariya va am aliyotda jiddiy xatolarga olib 
keladi.
d) B utun va qism.
M a ’lum ki, borliqdagi h ar b ir narsa, hodisa, jaray o n bizning 
k o ‘z oldim izda b ir b u tu n , yaxlitlik sifatida gav d alan adi, u la r 
q is m la rd a n , b o ‘la k la rd a n k o m p o n e n tla rd a n , e le m e n tla rd a n
ib o ra tlig in i k o ‘ram iz. Bu q ism la r b o ‘la k la r, k o m p o n e n tla r, 
elem en tlar o 'z a ro m uayyan q o n u niyatlar orqali birikib, m a ’lum
tuzilishdagi b ir b u tu n n arsan i, h o d isa yoki ja ra y o n n i tashk il 
qiladilar. Bu narsa va hodisalaming m a’lum bir guruhi o ‘zaro birikib, 
b iro n -b ir sistem ani hosil qiladi. Bu esa m a ’lum strukturaga ega 
b o ‘lib, m uayyan elem entlardan iborat b o ‘ladi. B undagi b u tu n, 
qism , sistem a, stru ktu ra, elem en tlar o ‘zaro dialektik birlikda, 
bog‘lanish va aloqadorlikda mavjud b o ‘ladi.