‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

X o ‘sh, butun va qism deb nimaga aytiladi?
Butun — o ‘zaro dialektik aloqadorlikda b o ‘lgan qismlar,
bo‘laklar, tomonlar, elementlar, komponentlarning uzviy birligidan
iborat bo‘lgan alohida narsa, hodisa, jarayondir. 
M asalan, bizni 
o ‘rab turgan olam b ir butundir.
127

---

Qism esa, shu butunni tashkil qilgan uning tarkibidagi ma’lum
b o la k , komponent, elementdir. 
M asalan, bir b u tu n olam ning bir 
qismi tabiatdir.
Borliqdagi narsa va hodisalarga xos b o ‘lgan butun va qismlarning 
o ‘zaro qonuniyatli aloqadorligi „B utun va qism “ kategoriyalarida 
aks etadi va ifodalanadi. Olamdagi har bir predm et (hodisa, buyum, 
jarayon) ana shu bu tu n va qism larning dialektik birligidan iborat. 
M asalan, leksikologiyaga oid „ishchilar" so‘zini olsak. Bu so ‘z: 
,,ish“ ,,ch i“ ,,lar“ kabi m a ’noli qism lardan iborat. Bu qism lar 
o 'z a ro birikib, bir b u tu n ,,ishchilar“ so'zini hosil qiladi.
Butun va qism o ‘zaro dialektik aloqadorlikdadir. B utunning 
u m u m iy ta b ia ti u n i ta s h k il q ilu v c h i q is m la rn in g u m u m iy
xususiyatlaridan kelib ch iq ib, b u tu n tarkibidagi h a r b ir qism
butunning o'ziga xos xususiyatini, m a ’lum darajada ifodalaydi. 
Lekin, b u tu n n i tashkil qilgan bu qism lar butun tarkibida h ar biri 
alohida-alohida em as, balki butunning b o ‘laklari sifatida ko'rinadi. 
U n d a butunga xos m a ’lum xususiyat qism larga ham xos b o ‘lishi 
m um kin. S hu ning d ek , b u tu n tarkibidagi q ism lar b u tu n b ilan
u m u m iy birlik ka ega b o 'lis h id a n ta sh q a ri u la r b ilan o 'z a r o
ziddiyatda, qaram a-qarshilikda b o iis h i ham m um kin. Butunsiz 
qism lar, qism larsiz b utun y o ‘q va b o iis h i ham m um kin em as, 
ular faqat o ‘zaro aloqadorlikda, birlikda, birgalikda, b ir-b irin i 
taqozo qilgan holda mavjud b o ia d i. Bunda butunni tashkil qiluvchi 
qismlar ham o'zaro bir-birlari bilan ta ’sir va aks ta ’sir qilib turishadi. 
Butun va qism larning bu o 'z a ro ta ’sir va aks t a ’sir qilib turishlari 
natijasida butun va qismlarning o'zgarishi va rivojlanishi sodir bo iad i. 
B undan tashqari, h ar bir b u tun va qism lar obyektiv reallikdagi 
boshqa butunlik va qism lar bilan ham m uayyan aloqadorlikda va 
bog'lanishda b o ia d i.