nolog iy asin i b elgilash ham ancha m urakkabdir. Bu qivinchilik
Q adim gi S harqda aniq yil hisobi tizim in in g b o 'lm ag an id an kelib
chiqadi. Q adim gi M isrda yil hisobi har qaysi fir’av n n in g p o d
sholik qilgan yillarig a qarab olib borilgan va y an g ilan ib turilgan.
M a'lum bir fir’avnning podsholik qilgan davri falon yilida deb
ko 'rsatilgan yozuvlar,
shuningdek, M isr fir’avnlarining qancha yil
podsholik qilganligi to ‘g ‘risida M anefon asarlarida va M isr yil-
nom alarida saqlanib qolgan m a’lumotlardir. Bu M isr podsholari
ning, ular podsholik qilgan yillarni taxm inan aniqlab, ro'yxatlarini
belgilab chiqishga im kon beradi. N ihoyat, astronom ik kuzatishlar-
ga asoslangan M isr kalendar-taqvim tizim ini o'rganish natijasida
M isr xronologiyasining ozm i-ko'pm i aniq b o'lgan
asosiy nuqtala-
rini belgilash m um kin b o ‘ldi.
M isrning rosm ana taqvim i - kalendar yili 365 kundan iborat
b o ‘lgan, shuning uchun har to 'rt yil ichida
astronomik
yildan bir
sutka keyinga qolib yurgan. Bu xato 1460 yildan keyin bir yilga
baravar b o ‘lgan. D em ak, rasm ana kalendar yili bilan
astronomik
yil o 'rtasidagi bir yillik farq faqat har 1460 yilda bir marta to ‘g ‘ir-
langan, v a’ni har ikkala yil hisobi yangidan bir kundan boshlangan.
A na shu 1460 yillik davr ellinizm zam onida ham m a’lum bo'lgan.
Bu 1460 yillik davr astronom ik kuzatishlar bilan. xususan Sirius-
ning erta chiqishini kuzatib borish bilan b og‘langan bo 'lsa kerak.
Sirius 1460 yilda bir m arta
Memfes
kengligida
quyosh avlanishi
bilan va Nilda suvning k o 'tarila borishi bilan bir vaqtga to 'g 'r i kel
gan. K eyingi davrlardagi m anbalarda ko'rsatilishicha, m ilodning
139-yili shunday “ Sirius davri”ning boshlanish yili bo'lgan. Shun
day qilib bundan ilgarigi Sirius davrlarining boshlanish yillari m.
av. 1321, 1441 va 1781 -yillarga to 'g 'ri kelishi kerak.
M isr yozuvlarida ayni bir fir'av n podsholik qilgan yilning qay
si kunida Siriusning chiqishi m unosabati bilan bayram qilinganini
k o rsatu v ch i m a’lum otlar saqlanib qolganligi tufayli ana shu kun-
ning aniq sanasini hisoblab chiqish mumkin.
Shu tariqa X II sulolaga m ansub M isr fir’avni S enusert III ning
m. av. 1883-yildan to 1845-yilgacha podsholik qilganligi aniqlan-
gan. Yangi pod sho lik zam onining b a ’zi sanalarini ham shunday
36
astronom ik hisoblar yordam i bilan belgilash m um kin b o 'lg an .
A m arna diplom atik arxividan olingan hujjatlar Yangi podsho
lik davridagi M isr fir’avnlari bilan Bobil,
O ssuriya va X ett dav-
latidagi b a ’zi podsholarning podsholik qilishlari o'rtasidagi b a ’zi
sinxronizm larni (zam onning to 'g 'ri kelishini) belgilashga im kon
berdi. Bu ham M isr tarixining xronologiyasini tiklashga yordam
beradi. O 'tm ish zam onlardayoq m isrlik tarixchi M akedoniya
lik A leksandr v a Doro III lam ing zam ondoshi M anefon Qadim gi
M isrning butun tarixini 30 sulolaga, agarda shu ro 'y x atg a oxirgi
3 nafar eronlik M isr hukm dori Oh,
Arses va Doro III K odom on
qo‘shilsa 31 sulolaga b o 'lg an edi. B irin-ketin podsholik qilgan
fir’avnlarning biron-bir guruhini bir sulolaga birlashtirishar ekan,
bu ish shu f ir avnlar o 'rtasidagi qarindoshlik m unosabat!ariga qa-
rab qilinm aydi. balki asosan o 's h a fir'av n lam in g bir joydan kelib
chiqqanligi yoki ayni bir shaharning o 'z id a podsholik qilganligi-
ga qarab guruhlanadi. M anefon o 'z tarixiy asarlarini uch qism ga
bo 'lib , shu bilan podsholik sulolalarining butun ro 'y x atin i taxm i-
nan uchta o 'n lik k a bo'ladi. U birinchi qism ga 1-11 sulolalarni, ik-
kinchisiga 12-19- sulolalarni, uchinchisiga esa 2 0 -3 1 - sulolalarni
kiritadi.
M isr tarixining birinchi m arta M anefon
tom onidan kiritil-
gan ana shu xilda davrlarga b o lin is h i b a’zi o 'zg arish lar bilan to
zam onam izgacha saqlanib kelgan. Sulolalarning shu xilda uchta
o 'n lik k a b o lin is h i Lepsiusda butun M isr tarixini uchta katta davr
ga, y a 'n i Q adim gi, O 'rta va Yangi podsholik davrlariga b o 'lib chi
qish fikrini tug'dirgan.
O lim lar Q adim gi podsholik davriga odatda 3-6-sulolalarni,
O 'rta podsholik davriga 11-12- sulolalarni, Yangi podsholik davri
ga esa 18-20- sulolalarni kiritadilar.
Shuni aytib o 'tish joizki, Q adim gi, O 'rta va Yangi podsholik
oralig'idagi davrlar M isrning iqtisodiy
va siyosiy tushkunlik davri
hisoblanadi.
M a iu m k i, 3 -su lo la d a n o ld in g i d a v rg a o id ju d a oz y o zm a
y o d g o rlik la r s a q la n ib q o lg a n . Q adim g i M isrd a eng q ad im g i
q u ld o rlik ja m iy a ti va m u sta b id d a v la tn in g k elib ch iq ish zam o-
37
ni b o 'lg a n . B u d a v rn i “ arx a ik d a v r” d eb a ta sh m u m k in . Q a d
im g i p o d sh o lik d a v ri k u ch li m a rk a z la s h g a n m u sta b id d a v la t
ta sh k il to p g an zam on edi. O 'r ta p o d sh o lik d a v ri M isrn in g yan-
g id an k u ch ay ish i b ilan n ish o n la n a d i. Bu d a v rd a 1 1 -1 2 -su lo la
f ir 'a v n la r i N u b iy a b ilan S u riy a g a y o rib o 'tis h g a h a ra k a t q il
g anlar. M isr m a d a n iy a tin in g rav n aq to p g an an a shu zam o n -
ni ta b aq av iy k u ra sh in in g k e s k in la s h u v i
b ilan h am b elg ilash
m u m k in .
Yangi podsholik davri esa M isrning siyosiy va m adaniy jih a t
dan yuksalishining oxirgi davridir. Bu davrda M isr Q adim gi Sharq
dunyosidagi boshqa davlatlar o'rtasida eng ustun, birinehi o'rinni
egallashga intilib, keng istilochilik siyosatini olib boradi va xalqaro
kurash m aydoniga chiqadi.
21-31-sulolalar davrini m am lakatning sekin-asta tushkunlik
ka yuz tutib borgan davr deb atash mum kin. Bu davrda M isr oxir-
oqibat chet ellik istilochilarga qaram b o 'lib qolgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
