‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Qadimgi Misr yozuvi yodgorliklari - tarixiy manba sifati­
da. 
M a’lumki, keyingi 200 yil davom ida M isrda olib borilgan ar­
xeologik qazish ishlari natijasida k o ‘pgina arxeologik yodgorliklar 
qazib o ‘rganildi. M isrdagi xilm a-xil yodgorliklar orasida hudud 
xalqlari tarixini o ig a n is h uchun eng m uhim m anbalardan biri qadi- 
miy yozuv va yozm a yodgorliklar hisoblanadi. B u qadim gi yozuv­
lar shifyer - y a ’ni silliqlangan tosh lavhalarda, fil suyagidan yasal­
gan plastinkalarda. qora vog'ochdan yasalgan taxtachalarda va 
silindr shaklidagi m uhrlarda saqlanib qolgan. B u yozuvlar orasida 
N arm yer degan fir’avnning g 'ala b a yozuvi ayniqsa diqqatga sazo­
vordir. Bu yozuvda podshoning dushm an ustidan qilgan g ‘alabasi, 
askarlarning q a l’aga hujum i va hukm dorning jan g m aydonini to- 
mosha qilayotgani tasvirlagan. R asm yonidagi katta shifyer lavha- 
da saqlangan. “Palerm o toshi” deb atalgan toshda m atni saqlanib 
qolgan qadim gi yilnom alarning bir qism i Q adim gi podsholik davri­
ga mansubdir. M azkur yilnom ada M isrning V sulolagacha b o 'lg an
podsholarining nom lari qayd etilgan va N euserra nom i bilan tuga- 
gan. B u m atnda o ‘sha davrdagi eng m uhim voqealar haqida qisqa 
m a iu m o tla r berilgan. U nda u yoki bu podshoning hukm ronlik yil- 
larining sanasi ham aytib o'tilgan.
M isr tarixining davrlarini belgilash uchun “Turin podsholik pa- 
pirusi” deb atalgan papirus ham katta aham iyatga ega.
Bu papirusda XVIII sulolaga qadar o 'tg a n M isr fir’avnlarining 
ro ‘yxati, ularning podsholik qilgan yil, oy va hatto kunlari ham
k o isa tilg a n .
M isrda Yangi podsholik davriga oid yilnom alar va tarixiy m atn 
yaxshi saqlanib qolgan. Bularning k o ‘pchiligi ibodatxona devor­
lariga tushirilgan yozuvlardir. B u ji hatdan K arnakda xudo A m onga
26

---

atalgan Fiva shahri ibodatxonasining devorlarida saqlanib qolgan 
“Tutm os III y ilnom asi'’ diqqatga sazovordir. B u yilnom ada Tut­
mos III harbiy yurishlari, podsholik qilgan va boj olgan yillari, 
M isr qo'shinlarini harakati. janglari, dushm an lagerining tor-m or 
qilinishi, Suriya shaharlarining qam al qilinishi v a olinishi bayon 
qilingan.
A bu Sum bul, L uksor va R am yeyseydagi ibodatxonalarining 
devorlarida saqlanib qolgan m atnda R am zes II podsholigining
5-yilida uning Suriyaga q o ‘shin tortib borgani, shuningdek, K adesh 
yonidagi m ashhur jan g haqida ancha m ufassal bayon etilgan. Bu 
m atnlarda podsho R am zes II ni ulugTash uchun voqea-hodisalam i 
boTttirib k o ‘rsatish hollarini ham sezish m um kin. M isr hukum ati- 
ning tashqi siyosatini fir'a v n Exnaton bino qildirgan poytaxt Ax- 
etatondagi davlat arxivi (A m arna arxividan)dan topilgan m ixxat 
hujjatlar ham yorqin tasvirlab beradi. B u hujjatlar M isr fir'av n - 
larining O ld Osiyo podsholari bilan Suriya v a Falastindagi ayrim
viloyat va shaharlarning hokim i va noiblari bilan yozishib turgan 
diplom atik xatlarining m atnlaridan iboratdir.
M isrning X ett davlati bilan uzoq yillar davom etgan urushlar- 
dan keyin Ram zes II ning X ett podshosi X attusili III bilan tuzgan 
sulh shartnom asining ju d a yaxshi saqlanib qolgan matni X IX sulo­
la davridagi M isr diplom atiya tarixi uchun ju d a katta aham iyatga 
ega hisoblanadi. M isrning janubiy chegaralarida, N ubivada, shu­
ningdek, V adixam aat darasida va Sinay yarim orolidagi qoyalar- 
da ham qisqa-qisqa yozuvlar saqlanib qolgandirki, ularda m isrlik 
qo 'shinlarning N ubiyaga, Sinayga kirib borganliklari haqida, bu 
m am lakatlarni istilo qilganliklari, u yerlardan qim m atbaho tosh 
oltin, m is va boshqa buyum lar olib qaytganliklari bayon qilingan.
Q adim gi podsholik zam onidan V -V I sulola va Yangi podsho­
lik zam onidan qolgan, shuningdek, R am zes IV zam onida tuzil­
gan “G arris p ap iru sr’ning tarixiy m atnlarida podsho farm onlari, 
unda ibodatxonalarning va ibodatxona dahalarining huquqlari va 
im tiyoziari bayon etilgan. U larda ibodatxona qurilishi, podsholar- 
tiing bu ibodatxonalarga qilgan katta-katta sovg‘a-tortiqlari, shu­
ningdek, Amon ibodatxonasining qayta tiklanishi qayd etilgan.
Ayni paytda podsho va shahzodalarning uylanishi m unosabati 
bilan o'tkazilgan nikoh tantanasi, yangi bir shaharning bino qilini­
shi ham o 'z aksini topgan.
27

---

Q adim gi M isrdan qolgan yuridik hujjatlardan Q adim gi podsho­
lik davridagi sudning m eros to 'g 'risid a g i ishi yuzasidan yozgan ba- 
yonnom alarini. O 'rta podsholik zam onidagi Fiva saroyining kirim - 
chiqim daftarini. R am zes III ga qarshi qilingan fitna va podsholar 
m aqbaralarining talanishi yuzasidan b o'lgan sud jarayonlarining 
aktlarini, vasiyatnom alar, darxon yerlarining vasiqalari va bitim - 
larining m atnlarini, statistika ro'yxatlarining parchalarini k o 'rsatib
o 'tish lozim. Sopol idishlarga va tosh parchalariga yozilgan rasmiy 
hujjatlarning m atnlaridan ancha k o 'p ro q yodgorliklar saqlanib qol­
gan. X ususiy xatlar. m arhum larga b ag 'ishlab yozilgan maktublar. 
katta m ansabdorlarning tarjim ayi hollari yozilgan m atn va hujjatlar 
m isrliklarning kundalik hayotini yoritib berishda m uhim aham iyat­
ga ega.
M aqbaralam ing devorlarida saqlanib qolgan m atnlarda davlatni 
idora qilishning m a'm uriy tizim i. harbiy ishlar va sud ishlarining 
qanday uyushtirilganligi, Sinayga. N ubiyaga uyushtirilgan harbiy 
yurishlar bayon etilgan. U nda ayrim zodagonlarga podshoning yer 
tortiq qilganligi yozilgan.
B ani-H asan va Siht nom arxlarining tarjim ayi hollari yozilgan 
m atnda 0 ‘rta podsholik bilan Yangi podsholik o 'rtasid a o 'tg an 
davrda m ulkdor zodagonlarning kuchayish jarayoni, G erakleopol 
podsholarining Fiva hokim lari bilan olib borgan kurashlari tasvir 
etilgan. Ayrim am aldorlarning tarjim ayi holi yozilgan m atnlar­
da M isrning x o 'jalik hayoti va m a ’muriy boshqarish tizim i haqi­
da ham qim m atli m a ’lum otlar bor. Podsholar va shahzodalarning 
“N asihatnom a’"larida o 'sh a davrdagi siyosiy, ijtim oiy-iqtisodiy ha- 
yot va davlatni boshqarish bilan b o g 'liq m asalalar, shuningdek. 
kam bag'allar. hunarm andlar va dehqonlarning m ashaqqatli hayoti 
ham tasvirlangan.
Bu jihatdan "Ipusver nasihatnom asi” bilan "N efertiti nasihat- 
nom asi” diqqatga sazovordir. M azkur nasihatnom alarda M isrda 
b o 'lib o 'tg a n katta ijtim oiy to'ntarish bayon etilgan. M isrdagi kam - 
b a g 'a l va qullar q o 'z g 'o lo n i O 'rta podsholik davrining oxirlari- 
da, m am lakatga osiyolik giksos qabilalari bostirib kelgan vaqtga 
to 'g 'r i keladi.
28

---

M isrliklarning q o 'sh n i m am lakatlarga qilgan sayohatlari bayon 
qilingan papiruslar m ashhur “Senuxet qissasi” , U nu-A m onning 
“Suriyaga sayohati”da badiiy tarzda bayon etilgan.
N ihoyat tarixchi uchun diniy - sehr-afsungarlik yozuvlari ham 
katta aham iyatga egadir.
Q adim gi podsholik davrida qurilgan piram idalardagi m atnlar 
podsholar va podsholik hokim iyatini ilohiylashtiradi va puxta ishlab 
chiqilgan m afkurani tasvirlaydi. Yagona quyosh xudosiga e ’tiqod 
qilish joriy etilgan davrda quyosh gardishining xudosi A tonga 
bag‘ish lab tuzilgan ajoyib m adhiya o ‘sha zam onlarda katta aham i­
yatga ega b o 'lg an m azkur diniy islohotni tasvirlash uchun zarur 
m anba b o 'lib xizm at qiladi. “ M arhum lar kitobi” b o 'lm ish diniy 
to'plam d a xudolar va podsholarga bag'ish lan g an m adhiyalar, ma- 
rosirn va miliar, m arhum larga o 'qiladigan sahifalar va duo-afsun- 
lar, Q adim gi m isrliklar dini va sehrgarligini ham da bularning asrlar 
b o 'y i qanday rivojlanib borganligini batafsil o 'rg an ish g a im kon 
beradi.
Shunday qilib. M isr ibodatxonalari, saroylari, piram idalari 
va papiruslarga yozilgan matnlar, shuningdek, "N asihatnom a” va 
“ Sayohatnom a”lar misrliklar tarixi, x o ‘jaligi, ijtimoiy tuzimii, diniy 
e ’tiqodi va madaniyatini o ‘rganishning bebaho xazinasi hisoblanadi.