|
Yil altmish eki erdi toʻrt yuz bila,
Bu soʻz soʻzladim man tutub jan sura,
Tugal oʻn sakiz ayda aydim bu soʻz,
Oʻzurdim, azirdim soʻz evdib tera.
Ellik yoshim menga qoʻlini tegizdi,
Endi oltmish menga, kel, deya chorlayotur.
Turkiyshunos olimlar ana shu maʼlumotlarning tahlili asosida Yusuf Xos Hojibni taxminan milodiy 1019-20 yillar atrofida tavallud topgan deb hisoblashadi.
chinliklar uni “Adab-ul-muluk”(“Hukmdorlar odobi”)
mochinliklar “Oyin-ul-mamlakat” (“Mamlakatning tartib-usuli”),
mashriqliklar “Ziynat-ul-umaro” (“Amirlar ziynati”)
eronliklar “Shohnomai turkiy” baʼzilar “Pandnomai muluk” (“Hukmdorlar pandnomasi”)
“Qutadgʻu bilig”
Mochin (Ulugʻ Chin, Buyuk Chin) -qadimda Xitoyning shim. va shim.gʻarbida yashagan xalqlar nomidan kelib chiqqan joy nomi. M.ning oʻrni ijtimoiysiyosiy vaziyat yoxud xalqlarning koʻchishi natijasida oʻzgarib turgan. Mahmud Koshgʻariy "Devonu lugʻotit turk"da 20 ona turk qabilasidan biri, Yuqori Chinda istiqomat qilgan tabgʻachlarni keyingi davrda "Mochin" deb atalganligini aytib oʻtib, jumladan, "Chin va Mochin xalqlarining alo-hida tillari boʻlsa ham, shaharliklar turkiychani yaxshi biladi. Bizga yozgan xatlarini turkiy yozuv bilan yozadi", deb xabar bergan. Mahmud Koshgʻariy chizgan haritada M.ning 3 tomoni dengiz bilan oʻralgan boʻlib, uning Yaponiya (Jabrqa) bilan dengiz orqali ajralib turganligi koʻrsatilgan. Bundan M. deb Manjuriya hududi nazarda tutilganligi ayon boʻladi. Shuningdek, asarda "Rum oʻlkasidan M.gacha boʻlgan turk ellari yashagan qududning uz. 5 ming farsang , eni 3 ming farsang" boʻlganligi aytilgan. 19-asrda NM.Prjevalskiy bergan maʼlumotga koʻra, M.liklar Sharqiy Turkistonning qad. tub joy qabilasi boʻlib, ushbu mamlakatning jan.-sharqiy qismida, Xoʻtandan Keriyya orqali Charchanga boradigan qad. karvon yoʻlidagi Qorongʻutogʻ etaklarida yashaganlar. 19-asrda togʻlik M.liklar 2000 ga yaqin oilani tashkil etib, ular mongoloid va yevropeoid irqiga mansub boʻlganlar.
A).:Mahmud Kosh gʻari y , Devonu lugʻotit turk, 1-j., T., 1960.
Abduxoliq Aytboyev.
Асарнинг асосий қаҳрамонлари ўша давр жамияти бош тимсолларининг рамзий ифодаси бўлиб гавдаланади. Улардан биринчиси Адолат - у бош ҳукмдор, исми - Кунтуғди, у қуёшдек барчага баробар нур таратади. Иккинчи тимсол - Қут ёки Давлат бўлиб, бу тушунча ички мазмунига кўра Бойлик, Барака, Омад, Бахт, Қудрат маъноларини ўзида жамлаган, унинг исми Ойтўлди, у ҳукмдорнинг таянчи, унинг белига қувват, кўзига нур, мулкига фаровонлик бахш этувчи бош маслаҳатчи ва нозир. Аммо Ойтўлдининг умри фоний. Давлат, Бахт, Омад каби нарсалар пойдор эмас. Осмондаги Ой янглиғ гоҳ тўлиб балқийди, гоҳ Ҳилол сингари нозиклашиб, қувватдан кетади, орада кўринмай қолиши ҳам мумкин. Дарҳақиқат, Ойтўлди асар давомида хасталаниб вафот этади. Унинг ўрнига ўғли Ўгдулмиш ўринбосар, ҳукмдорнинг яқин маслаҳатчиси бўлиб қолади. Ўгдулмиш Ақл ва Билим рамзи (Ўг - қадим туркийда “ақл”, “билим” маъноларини беради). Агар Бойлик, Омад, Бахт ўткинчи бўлса, киши қўлида доимий турмаса, Ақл ва Билим уларнинг ўрнини боса олади.
Китобнинг асл номи - “Қутадғу билиг” (Бахт келтирувчи билим) - асарнинг бош тимсоли, энг асосий қахрамони Ўгдулмиш, яъни Ақл ва Билим эканлигига ишора қилиб туради. Асардаги тўртинчи тимсол - Қаноат. Агар инсонда, жамиятда қаноат бўлмаса, унинг барча фазилатлари бир пул, оқибати аянчли. Қаноатнинг исми Ўзғурмиш бўлиб, у Ойтўлдининг, яъни Бахт ва Давлатнинг, Ўгдулмишнинг, яъни Ақл ва Билимнинг қариндошидир.
Аммо Ойтўлди қариндошини эсламайди, Бахт ва Омад қаноатни хотирга келтирмайди. Ҳукмдорга (шоир ҳукмдорни Элиг деб атайди), қариндоши Ўзғурмиш ҳақида Ўгдулмиш эслатади, яъни Адолат Ақл ёрдамида Қаноатдан хабар топади ва унинг суҳбатини истайди. Ўзғурмиш билан бўлган суҳбатлар таъсирида Ўгдулмишнинг ҳам руҳида ўзгаришлар юз беради. У маълум вақт тавба-тазарруга берилиб, моддий дунё ташвишларидан ўзини олиб қочишга интилади. Аммо Ўзғурмиш ва Кунтўлди уни бу ниятдан қайтарадилар, эл-юрт ташвиши билан яшашга ундайдилар. Ўзғурмиш орқали Юсуф Хос Ҳожиб тасаввуф таълимотига ўз муносабатини билдиради. Тасаввуф, тақво, зоҳидлик ва фақр шоир наздида Қаноатнинг тимсоли. Адолат Қаноатсиз бўлмайди. Ҳукмдор сўфийнинг, зоҳиднинг суҳбатидан баҳраманд бўлиб туриши керак. Суфий ҳукмдорни қидириб келмайди, ҳукмдор уни ўзи қидириши, суҳбатига интиқ бўлиши керак. Кунтуғди Ўгдулмишни мактуб билан Ўзғурмиш олдига уч марта жўнатади. Шоир фикрича, агар ҳукмдор эътибор кўрсатса ва майл билдирса, сўфий унинг суҳбатидан бош тортиши яхши эмас. Аммо Ўзғурмиш сарой аъёнига айланмайди, маълум вақт Элиг билан фикр алмашиб, яна ўз кулбасига қайтади. Қаноат Оқибатни ўйлаш билан бўлади, у инсонга Офият (руҳий осойишталик, қониқиш) келтиради. Шоир уларни маънодош тушунчалар сифатида талқин этади. Шундай қилиб, айтиш мумкинки, Форобийнинг араб тилида яратган фалсафий рисолаларида илмий асослашга уринган фозил жамият ҳақидаги орзулари туркий тилдаги бу достонда ўз мукаммал бадиий тажассумини топди.
Юсуф Хос Ҳожиб тасаввуф ғояларига, ҳақиқий тақво эгаларига юксак эҳтиром билан муносабатда бўлади, аммо жамият, халқ бахти учун, Адолат тантанаси учун ўз умрини бағишлаганлар унинг энг суюкли қаҳрамонларидир. Асар охирида Ўзғурмиш ҳам бу фоний дунёни тарк этади.
Кунтуғди ва Ўгдулмиш - Адолат ва Ақл шоир бадиий оламида боқий қоладилар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
