Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билик» асари туркий халқлар Маънавиятининг умумий жиҳатларини акс эттирувчи ёдгорлик сифатида

Ибодатхона ташқи кўриниши

ступа

ҳаёт ғилдираги

будда

Дам олаётган будда

Далай лама

Нилуфар гуллари

Туркий битикларда ўз аксини топган ягона туркий адабий тил ва “турк будуни” аталмиш ягона туркий халқ тушунчаси Маҳмуд Қошғарий илмий ижодида яна бир қайта ўзига хос ифодасини топди. Унинг дунё тарихида қиёсий тилшунослик ва шевашуносликнинг илк ва мукаммал намунаси бўлган “Девони луғат ут-турк” (Туркий тил девони) асари (1074/1075 йилда араб тилида ёзилган) ягона туркий адабий тил ва унинг турли шевалари аро нисбатлар ҳамда оғзаки адабиёти намуналари орқали ислом минтақасининг бошқа халқларига туркий халқ маънавий қиёфаси ҳақида тўлақонли тасаввур берувчи қомусий манба бўлди.
“Девони луғат ут-турк” 8 бўлимдан, муқаддима ва хулосадан иборат. Ҳар бир бўлимда от-исм сўзлар, феъллар қулайлик учун алоҳида ажратиб берилган. “Девон”да 7500 дан ошиқ туркий сўз ва иборалар изоҳланган. Туркий халқлар тарихига оид қадимий афсона ва ривоятлар, 300 га яқин мақол ва маталлар, ҳикматли сўзлар, 700 сатрдан ошиқ шеърий парчалар ушбу асар саҳифаларидан ўрин олган. Шеърий парчаларнинг кўп қисми туркий халқлар оғзаки ижодига хос тўртликлардан иборат. Аммо “Девон”да келтирилган шеърий сатрлардан 150 сатрга яқини ислом даври шеъриятига хос бўлган “байт” типидаги маснавий, қасида, ғазал, қитъа парчалари бўлиб, уларни Кошғарий ўзи ҳам кўпинча “байт” деб атайди. Китобда 7 та эпик достон, ишқий қўшиқлар, пандномалар, коинот яратилишига оид асотир, шеърлар, табиат манзаралари тасвири, мадҳиялар, фалсафий мушоҳадалар учрайди. 
XI аср туркий шеъриятнинг буюк намояндаси Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” ижтимоий-фалсафий достони (1069 йилда ёзилган) алоҳида эътиборга лойиқ. Унда давлатни бошқариш, турли ижтимоий тоифаларнинг ўзаро муносабатлари ва жамиятдаги мавқелари хусусида муфассал таҳлил ва хулосалар юксак бадиий шаклда ифодалаб берилган.
Юсуф Хос Ҳожиб асарини Ислом маърифатчилиги босқичидаги туркий халқлар маънавиятини мукаммал акс эттирувчи бадиий-фалсафий, ижтимоий-ахлоқий қомус деб бемалол таърифлаш мумкин. Фирдавсий “Шоҳнома”да минтақа халқларининг ўтмиш тарихини бадиий акс эттирган бўлса, “Қутадғу билиг” достони X-XI асрлар ижтимоий воқелигининг бадиий-фалсафий таҳлил ва талқинини ўзида мужассам этган. Беҳуда эмаски, шоирнинг ўзи китоби ҳақида гапириб, унинг “Адаб ул-мулук” (Хукмдорлар одоби) ва “Ойин ул-мамлакат” (Мамлакатни идора этиш қоидалари) номлари остида ҳам шуҳрат топганини таъкидлайди.
“Qutadgʻu bilig” dostoni yaratilganiga 950-yil toʻlishi munosabati bilan YUNESKOdek nufuzli xalqaro tashkilot tomonidan joriy 2019-yil – “Qutadgʻu bilig” yili deb eʼlon qilingani butun turkiy xalqlar uchunbirday sharafli va iftixorli voqea boʻldi.
Zahmatkash, zabardast tilshunos olim Qayum Karimov (oxiratlari obod boʻlsin!) bundan yarim asr muqaddam hozirgi qarindosh turkiy xalqlar uchun bir xilda mushtarak boʻlgan ushbu nodir yodnomadan barcha oʻzbek kitobxonlarini baxramand etish maqsadida asarni arab yozuvidagi Namangan nusxasi matni asosida transkripsiya va hozirgi oʻzbek tiliga tavsif qildi (q.:Yusuf Xos Hojib. “Qutadgʻu bilig” – “Saodatga yoʻllovchi bilim”.“Fan”, T.,1971:961 sahifa –40,8 bosma taboq). 1976-yilda esa olim shu yodgorlik yuzasidan “Ilk badiiy doston” nomli ilmiy tadqiqotini nashr ettirdi. Ana shu ikki nashr bilan yaqindan tanishib chiqqan oʻzbek oʻquvchisi “Qutadgʻu bilig” va uning muallifi haqidagi gʻaroyib maʼlumotlar bilan oshno boʻladi.
Dostonda bayon etilishicha, muallifning asl ismi –Yusuf, u Qoraxoniylar davlatining Balasogʻun shahrida tugʻilib, yoshlikdan oʻz davridagi barcha sohaga oid bilimlarni, turkiy, arab, tojik tillarini zoʻr ishtiyoq va qunt bilan oʻrgangan. Ushbu kitobni hijriy 462-yili (milodiy hisobda 1069-70 yilda) 18 oy ichida yozib tugallagani va oʻsha paytda uning yoshi 50dan oʻtib 60 sari borayotganini shunday ifodalagan: