Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билик» асари туркий халқлар Маънавиятининг умумий жиҳатларини акс эттирувчи ёдгорлик сифатида

Моний ибн Фатак(216-277)

• МОНИЗМ таълимоти асосчиси
• Наққош ва рассом
• Ўрта Осиё, Эрон, Ҳиндистонда бўлиб, зардуштийлик, буддавийлик, брахманизм билан танишади.
• 240 йилдан бошлаб ўз тарғиботини бошлайди.
• 273 йилда Эронга қайтади.
• 277 йилда Бахром томонидан қатл эттирилади.

Moniylik dini milodiy III asrda Eronda vujudga kelgan din bo’lib uning asoschisi va targ’ibotchisi Moniydir. Moniylik dini juda ko’p mamlakatlarga Rim imperiyasidan tortib Xitoygacha tarqalgan edi, xususan O’rta Osiyo xalqlari orasida ham. Moniy 216 yilda tug’ilgan. Moniyning ma’naviy-axloqiy qarashlari uning «Sir ul asror», «Kitob ul xudo vost-tadbir» (Rahbarlik va boshqaruv kitobi), «Shaburkan» va boshqa asarlarida bayon etilgan. Moniylik dini xristianlik va zardushtiylik dinlarini ayrim ta’limotlarini o’zida mujassam etgan yangi dindir.
Moniy ibn Fatak tabib va faylasuf bo’lib, u o’z diniy qarashlarini 242 yilda Eron shohi Shopur 1-ga bayon qiladi. Uning ta’limotlarida urushmaslik va mol-dunyo yig’maslik muhim o’rin tutadi. Zardusht qohinlari Moniyning va’ziga keskin qarshi chiqadilar.
Moniylikning asosiy g’oyasi: borlikning asosiy ikki substanstiya ya’ni birinchisi - yorug’lik, yaxshilik va ruh olami, ikkinchisi zulmat, yovuzlik moddiyat olamining o’zaro kurashuvidan iborat. Birinchi olamda xudo, ikkinchisida shayton, iblis hukmronlik qiladi. Ushbu ikki olam kurashi falokat bilan tugaydi, natijada borliq (materiya) halokatga uchrab ruh ozodlikka chiqadi. Moniylik diniga ko’ra bu duyon yovuzlik dunyosidir.
Moniyning aksariyat qarashlari hukmron doiralar manfaatlariga zid bo’lgan va 277 yilda Eron shohi Baxrom 1-tomonidan qatl etilgan va ta’limoti ta’qiqlangan. Xususan Rim imperatori Diokletian tomonidan ham moniylikka qarshi maxsus farmon e’lon qilingan.
Mazdakiylik ham diniy-falsafiy ta’limot bo’lib, asoschisi Mazdak hisoblanadi. Mazdakiylik diniga Moniylikning ta’siri katta bo’lgan. Bu ta’limot nafaqat Eronda balki O’rta Osiyoda ham keng tarqalgan bo’lgan. Mazdak 470 yili Eronning Nishopur shahrida dunyoga kelgan.
Mazdakiylik ta’limotiga ko’ra olamda bo’ladigan ishlar ongli va biron maqsadni ko’zlab harakat qiluvchi kuch ezgulik bilan ko’r-ko’rona va tasodifiy harakatlanuvchi johillik o’rtasidagi kurashdan iborat. Bu orqali Mazdak ijtimoiy tengsizlikni yo’qotish uchun kurashga da’vat etadi. Mazdak xalqni zardusht qohinlari va boylarga qarshi kurashga boshlagan. Bu harakatni susaytirish maqsadida Eron shohi Kubod-1 Mazdakni qo’llab-quvvatlagan va uni Eron bo’yicha bosh qohin qilib tayinlagan. Mazdak ta’limoti tarafdorlari keyingi asrlar davomida Eron, O’rta Osiyo va Ozarbayjonda hukmron doiralarga qarshi kurash olib borganlar. Islom dini tarqalgach uning tarafdorlari Muqanna, Bobak rahbarligida kurash olib borganlar. Otasidan keyin taxtga o’tirgan eng odil shoh Xusrav-1 yoki Anushirvoni odil 529 yili mazdakiylar harakatini bostiradi va Mazdakning dinini man qilib, o’zini qatl ettiradi.