Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

5-bob. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyasi va uning fakultativ

protokollari

5.

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyani qabul qilishning shart-sharoitlari,

o‘ziga xos xusutsiyatlari

 va

poyd vor prinsiplari

6. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiya normalarining umumiy tavsifi

7. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyaga fakultativ protokollarning tavsifi

8.  Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiya va unga Fakultativ protokollarning

monitoring m xanizmi

1.

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyani qabul qilishning shart-

sharoitlari, o‘ziga xos xusutsiyatlari

 va

poyd vor prinsiplari

BMT Bosh Assambl yasi tomonidan 1989-yil 20-noyabrda qabul qilingan

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiya bola huquqlarini himoya qilish tarixida

alohida o‘rin egallaydi. Konv nsiya t z orada, 20 ta davlat tomonidan ratifikatsiya

qilindi va 1990-yilda kuchga kirdi.

Konv nsiyani t zda kuchga kirganligi, xalqaro xamjamiyat tomonidan

jamiyatning eng nozik qismi hisoblangan bolalarning alohida manfaatini e’tirof

etish, xurmat qilish hamda ularni himoya qilishga katta e’tibor

qaratilayotganligining dalolatidir. Mazkur hujjatni qabul qilishgacha muhim

tayyorgarlik davri, dastavval 1959-yildagi Bola huquqlari d klaratsiyasida

mustahkamlangan poyd vor prinsiplarni shakllantirishdan boshlangan edi. Ular

mantiqiy nihoyasi sifatida Bola huquqlari to‘g‘risida konv nsiyasida yuridik

jihatdan majburiy normalar aks ettirildi.

Konv nsiya ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida ishtirok etgan davlatlar

har bir mamlakatda, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda bolalarning turmush

sharoitini yaxshilash uchun xalqaro hamkorlikni yanada jadallashtirish va

yaxshilash zarurligiga hamda jahonda k chayotgan globallashuv jarayonlarining

yutuqlari bilan bir qatorda muammolarini va ularni bola huquqlariga ijobiy va

salbiy ta’sirlarini, shuningd k, unda bolalarning ehtiyojlari va manfaatlarni hisobga

olishga ishonch xosil qildilar.

---

120

Konv nsiya moddalari bolaning yashash, farovon hayot sharoiti, ta’lim

olish, ism, fuqarolik, o‘z individualligini saqlash, alohida yashayotgan ota-onalari

bilan muomalada bo‘lish imkoni, o‘z qarashlari va fikrlarini erkin bayon qilishga

bo‘lgan huquqlarini batafsil tartibga soladi. Konv nsiya bolalarga nisbatan, qanday

shaklda namoyon bo‘lmasin, shafqatsiz muomalada bo‘lish, ekspluatatsiya qilish

va kamsitishni taqiqlaydi. Davlat va ota-onalar zimmasiga bolalarning huquq va

erkinliklariga rioya qilish bo‘yicha javobgarlik majburiyatin yuklatadi.

Undagi qoidalar k ng doiradagi fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-

ekologik va madaniy huquqlarni o‘ziga qamrab olgan. Bu “pog‘ona”dagi barcha

huquqlar bir-birlarini to‘ldiradilar, qo‘llaydilar, tarannum qiladilar va shu zaylda

bolaning salomatligi va rivojlanishiga xizmat qiladilar. Ulardan foydalanish qulay

bo‘lishini ko‘zlab, uch toifadagi huquqlar guruhi ajratiladi: ta’minlash, himoyalash

va ishtirok etishga oid.

Birinchi holda

 – sharoitlar bolaning huquqlarini amalga oshirishni,

foydalanishini ta’minlaydigan bo‘lishi (o‘z oilasi bag‘rida yashash yoki o‘qish

kabilar);

ikkinchi holda

 – o‘z huquqlari har qanday tajovvuzlardan (ekspluatatsiya,

zo‘ravonlik, asossiz ozodlikdan mahrum etish va h.k.) himoyalangan ekanligi;

va, uchinchi holda

 – jamiyat xayotida, shu jumladan, o‘z oilasida b vosita

ishtirok etish uchun chinakam imkoniyatlarga ega bo‘lish

113

.

Konv nsiyani tayyorlash jarayoni oddiy k chmaganligini inobatga olish

lozim. Bolaga har qanday odamlarga t gishli huquqlarni taqdim etishga

ishonmaydiganlarning jiddiy qarshiliklariga uchradi. Ayniqsa, bolaning o‘z fikrini

bayon qilish, yig‘ilishlarda erkin ishtirok etish, vijdon erkinligi, ijtimoiy

ta’minotdan foydalanish huquqlarini e’tirof etishning zarurligiga

shubhalanuvchilar bo‘ldi.

113

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik // Prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009. –B.78

---

121

skin munozaralar natijasida bola barcha odamlarga t gishli huquqlar

kompl ksi bilan ta’minlanishi to‘g‘risida g‘oyani e’tirof etuvchilar har qalay ustun

ldilar

114

.

YUNISEF ma’lumotlarida alohida ta’kidlanganid k, bu huquqlarning

barchasi Konv nsiya matni bo‘yicha uch asosiy maqsadni nazarda tutadi:

birinchidan

, bola huquqlari barcha boshqa shartnomalarga binoan

umuman insonlarga b rilgan huquqlardan iborat ekanini yana bir-marta ta’kidlash;

ikkinchidan

, insonning ba’zi asosiy huquqlarini mustahkamlab,

bolalarning o‘ziga xos manfaatlari va mo‘jizligini alohida e’tiborga olish;

uchinchidan

, bolalar uchun ayniqsa muhim bo‘lgan sohalarga oid

’yorlar b lgilash

115

.

Ta’kidlash lozimki, bolalarning k ng huquqlarini tan olinishini, o‘z

huquqlaridan foydalanish va ularni himoyalashda mustaqil bo‘lishini ba’zilar

Konv nsiya, xuddi bolalarni o‘z oilalaridan “ozod” qilayotgand k tushundilar.

Bunday tushuncha Konv siyaning mazmuniga batamom zid bo‘lib, uning xarakt ri

va maqsadini noto‘g‘ri talqin qilardi. Haqiqatda esa, Konv nsiyaning maqsadi

bolalarni o‘z ota-onalaridan va oilalaridan uzoqlashtirish va yakkalab qo‘yish

emas, aksincha, bolalarni o‘z oilasida yashashi, ota-onasidan ajratilmasligi, oila

tizginlarini susaytirish emas, balki kuchaytirishga qaratilgan edi. Ishtirokchi

davlatlarga, turli sabablarga ko‘ra buzilgan oilalarni tiklash vazifasi yuklatilgani

ham buning isbotidir.

Konv nsiyaning chin mohiyati va ruhi oilani tibbiy orombaxsh muhit

ekanligini va bola uni s vgan ota-onasi bag‘rida mustaqil rivojlanishi, shakllanishi

zarurligini e’tirof etishga qaratilgandi.

Konv nsiyada uch jiddiy yangilik mavjud. Birinchidan, u bolalar uchun

“ishtirok etish huquqi” tushunchasini amaliyotga kiritdi va bolalar o‘z

huquqlaridan xabardor bo‘lishining ahamiyatini tan oldi.

114

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik // Prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009. –B.78

115

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik // Prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009. –B.78

---

122

Ikkinchidan, ilgari xalqaro hujjatlarda h ch eslatilmagan ba’zi masalalarni

o‘rtaga tashladi: shafqatsizlik va ekspluatatsiyadan jabr ko‘rgan bolalar o‘z

ahvolini tiklashga haqli ekani va hukumatlar bolalarning salomatligiga putur

yetkazadigan odatlarga barham b rish uchun qadam tashlashga majburligini

ta’kidladi.

Uchinchidan, u ilgari yuridik majburiyat tug‘dirmaydigan matnlardagina

uchraydigan prinsiplar va m ’yorlarga, xususan farzandlikka olish va voyaga

yetmaganlarga nisbatan odil sudlovni amalga oshirish bilan bog‘liq masalalarga

e’tiborni qaratdi.

Konv nsiya, shuningd k, ikki muhim kons psiyani amaliyotga kiritdi:

Birinchi kons psiya

 – “bola manfaatlarini yaxshiroq ta’minlash” (3-modda)

bolalarga nisbatan barcha munosabatlar uchun majburiy omil d b sanaldi;

Ikkinchi kons psiya

 – ota-ona yoxud bola uchun mas’ul bo‘lgan barcha

shaxslar o‘z huquqlarini amalga oshirib, bolaga nisbatan boshqaruv va rahbarlik

qilish chog‘ida uning rivojlanib borayotgan qobiliyatlariga mos ish tutishlari

darkor.

116

Konv nsiyaga ko‘ra, bolaga nisbatan barcha harakatlar “bolaning

manfaatlarini imkon boricha ta’minlash” (3-modda) m zoniga asoslanishi lozim.

Bu m zon ota-onalarning o‘z bolalariga munosabatlarida ham inobatga olinmog‘i

shart. Ular (ota-ona va ularning o‘rnini bosuvchilar) o‘z huquqlarini bolaning

rivojlanayotgan qobiliyatlariga, ya’ni uning manfaatlariga moslab amalga

oshirishlari k rak.

Konv nsiyaning univ rsal amal qilish miqyosi bo‘yicha o‘ziga xosligi

shundaki, u insoniyat tarixida bola huquqlarini yuridik kafolatlagan birinchi

xalqaro-huquqiy shartnoma hisoblanadi

117

. Uning qoidalari d klarativ emas, balki

imp rativ xusutsiyat kasb etadi.

116

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik // Prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009. –B.79

117

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik // Prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009. –B.80

---

123

Konv nsiyaning axloqiy-siyosiy asosini Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro

bill o‘z ichiga olgan Inson huquqlari umumjahon d klaratsiyasi, 1966-yildagi

Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar bo‘yicha xalqaro pakt va Fuqarolik va

siyosiy huquqlari bo‘yicha xalqaro pakt, va unga ikkita Fakultativ protokollar,

shuningd k, 1959-yildagi Bola huquqlari d klaratsiyasi tashkil etadi. Shu bilan

birga, uning yaratilishida oldingi boblarimizda tilga olingan ko‘plab boshqa muhim

hujjatlar ham muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qildi.

Konv nsiyada mustahkamlangan har bir m ’yor xalqaro huquq

’yorlarining tarkibiy qismidir. Shu sababli, ushbu xalqaro shartnomani muayyan

davlat hokimiyati oliy organi tomonidan ratifikatsiya qilinishi ushbu mamlakatda

uning qoidalariga og‘ishmay rioya etilishini bildiradi.

O‘z zimmasiga majburiyat olgan davlatlar, unga rioya etmagan taqdirda,

xalqaro hamjamiyat oldida mas’ul bo‘ladilar.

Bola huquqlari to‘g‘risida konv nsiyada axloqiy va yuridik xusutsiyatga ega

bo‘lgan ikki nihoyatda muhim sifatning mushtarakligi, ushbu univ rsal

shartnomaning obro‘sini va ahamiyatini oshiradi.

Konv nsiyanig axloqiy-huquqiy ta’sir kuchi shundaki, uning qoidalari

ratifikatsiya qilgan yoki unga qo‘shilgan davlatlarning milliy qonunchiligida aks

ettirilishi k rak

118

. Agar, bugungi kunda Konv nsiyani dunyoning aksariyat

davlatlari tomonidan ratifikatsiya qilinganini hisobga olsak, Konv nsiyada aks

etgan normalar dunyoning d ryali barcha davlatlarida milliy huquqiy tizimining

tarkibiy qismiga aylanganining guvohi bo‘lishimiz mumkin.

Konv nsiyani bugungi kunda, 193 ta davlat ratifikatsiya qilgan

119

.

Bola huquqlari to‘g‘risida konv nsiya normalarini amalga oshirish uchun

hukumatlar tomonidan, Konv nsiya normalarini mamlakatda qo‘llash bilan bog‘liq

gishli chora-tadbirlar va harakat r jasi qabul qilinadi. Bunday chora-tadbirlar va

harakat r jasida qonun normalarini Konv nsiya normalariga muvofiqlashtirishdan

118

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik // Prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009. –B.80

119

Special Rapporteur on the sale of children, child prostitution and child pornography.

http://www.ohchr.org/EN/Issues/Children/Pages/ChildrenIndex.aspx

---

124

boshlab, bu normalarning qo‘llash samaradorligini oshirish uchun institutsional

tizimda t gishli o‘zarishlarni amalga oshirish, shuningd k, aholining huquqiy

ongini o‘zgaritirish maqsadida ta’lim tizimida hamda k ng miqyosda targ‘ibot va

tashviqot ishlarini olib borish kabi, Konv nsiya normalarini qo‘llashning, ya’ni

impl

ntatsiyasining samaradorligini oshirish bilan bog‘liq chora-tadbirlar

amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi.

Konv nsiya m ’yorlari qanchalik ijobiy bo‘lmasin, ularning chinakam

amalga oshirilishi bolalarning o‘z huquq va qonuniy manfaatlaridan foydalanishi

uchun aniq haqiqiy imkoniyatlar borligi bilan b lgilanadi. Agar bolalar bunday

imkoniyatga ega bo‘lmasa, Konv nsiyaning hayotiyligi haqida so‘z yuritish

mushkul. Aynan, shuning uchun ham, davlatlarning e’tibori bolalarning ijtimoiy

rivojlanishiga oid o‘z huquqlarini aniq joriy etishlari uchun qulay sharoitlarni

yaratib b rish majburiyatiga qaratiladi

120

.

Misol uchun, O‘zb kiston R spublikasi Bola huquqlari to‘g‘risida

konv nsiyani 1992-yil ratifikatsiya qilib, o‘z zimmasiga uning barcha qoidalariga

rioya qilish bo‘yicha xalqaro majburiyatlar olgan. Mamlakatda xalqaro majburiyat

doirasida, avvalo, Konv nsiyani o‘rganish va amalga oshirilishi bo‘yicha nazoratni

olib boruvchi ishchi guruhi tuzildi.

Bola huquqlari to‘g‘risidagi konv nsiyani ratifikatsiya qilinganidan buyon

o‘tgan davr mobaynida O‘zb kiston bir qancha t gishli qonunlarni qabul qildi, ular

qatorida “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun alohida rol o‘ynaydi.

Mazmunan u bolani t ng huquqli shaxs d b tan oluvchi “Bola” konv nsiyasining

milliy nusxasidir. Binobarin, har bir insonning barcha huquq va erkinliklari

bolalarga ham t gishlidir.

Konv nsiyaning asosiy prinsiplari t gishli qonun majmualarida – oila,

fuqarolik, m hnat kod kslarida va boshqa m ’yoriy-huquqiy hujjatlarda o‘z

ifodasini topgan

121

. Bu asosiy prinsiplar quyidagilardan iborat:

Yashash bolaning ajralmas huquqi ekani prinsipi;

120

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik / prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009. –B.81

121

 Bu huquq manbalarining batafsil tahlili ushbu darslikning 7 va 8-mavzularida b rilgan.

---

125

Bola manfaatlarining yanada yaxshiroq ta’minlanishi prinsipi;

Bolani kamsitishga yo‘l qo‘ymaslik prinsipi;

Bolaning o‘z fikrini erkin ifodalashi va tinch yig‘ilish erkinligiga

bo‘lgan huquqi prinsipi.

“Bolaga t gishli barcha huquq va erkinliklarning n gizini tashkil etuvchi

to‘rtala prinsip, uning t ng huquqli shaxs sifatidagi huquqiy maqomini yuksaltirish

nuqtai nazaridan qadrlanadigan

122

” mazkur prinsiplar Konv nsiyaning poyd vor

prinsiplari hisoblanadi va uning normalari bu prinsiplar asosida qurilgan.