Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

Kamsitishlardan erkin bo‘lish

” ham

kiritilgan

125

.

3-moddada “Bola manfaatlarini yaxshiroq ta’minlash prinsipi” o‘z aksini

topgan, ya’ni unga ko‘ra, bolalarga nisbatan barcha hatti-harakatlarda, ular ijtimoiy

ta’minot masalalari bilan shug‘ullanuvchi davlat yoki xususiy muassasalar, sudlar,

ma’muriy yoki qonun chiqaruvchi organlar tomonidan sodir etiladimi-yo‘qmi,

125

Bola huquqlari /Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009.

–B.89-90

---

128

bundan qat’iy nazar, bolaning manfaatlari yaxshiroq ta’minlanishiga birinchi

darajali e’tibor b rilishi;

Ishtirokchi-davlatlar o‘z zimmasiga bolani uning farovonligi uchun zarur

hisoblangan himoya va g‘amxo‘rlik bilan ta’minlash, bunda uning ota-onasi,

vasiysi yoki qonun bo‘yicha uning uchun javobgar sanalmish boshqa shaxslarning

huquq va majburiyatlarini e’tiborda tutishni hisobga olishlari hamda ana shu

maqsadda barcha qonuniy va ma’muriy chora-tadbirlarni ko‘rishlari;

Ishtirokchi-davlatlar bolalar haqida g‘amxo‘rlik ko‘rsatish yoki ularni

himoya qilish uchun mas’ul hisoblangan organlar, muassasalar va xizmatlar

vakolatli organlar tomonidan b lgilab qo‘yilgan m ’yorlarga, xususan, xavfsizlik

va sog‘liqni saqlash sohasida va ulardagi xodimlarning soni va ishga yaroqliligi,

shuningd k, vakolatli nazorat olib borishi nuqtai nazaridan b lgilangan

’yorlarga javob b rishlarini ta’minlashlari lozimligi b lgilab qo‘yilgan.

Konv nsiyaning 4-moddasi ishtirokchi-davlatlarga, Konv nsiyada e’tirof

etilgan huquqlarni amalga oshirish uchun barcha zarur qonuniy, ma’muriy va

boshqa choralarni ko‘rish majburiyatini yuklaydi. Shuningd k, unda, iqtisodiy,

ijtimoiy va madaniy huquqlarga nisbatan ishtirokchi-davlatlar bunday choralarni

o‘zlarida mavjud bo‘lgan imkoniyatlar doirasida, mumkin qadar yuqori darajada

zarurat tug‘ilgan takdirda esa xalqaro hamkorlik doirasida qabul qilishi k rakligi

alohida ko‘rsatib o‘tilgan.

5-moddada esa, bola tarbiyasi bo‘yicha davlat, jamiyat va shaxs

mas’ulligining uyg‘unligiga oid qoida k ltirilgan. Jumladan, unda ishtirokchi-

davlatlar ota-onaning va t gishli holatlarda k ngaytirilgan oila a’zolari yoki

mahalliy urf-odatlarda ko‘zda tutilganid k, jamoaning vasiylar yoki qonun

bo‘yicha bola tarbiyasi uchun javobgar hisoblangan boshqa shaxslarning

Konv nsiyada e’tirof etilgan huquqlarni amalga oshirishda munosib darajada

bolani boshqarish va unga rahbarlik qilish hamda bu ishni bolaning rivojlanib

borayotgan qobiliyatlariga muvofiq holda bajarishdagi mas’uliyati, huquq va

majburiyatlarini hurmat qilishlari lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan.

---

129

Alohida qayd etish lozimki, Konv nsiya moddalarida bolalarning t gishli

huquq va erkinliklarga ega ekanligini ko‘rsatilishi bilan birga, shu moddalarning

o‘zida ularni ishtirokchi-davlatlar e’tirof etadilar, d b ham ko‘rsatib k tilgan.

Misol uchun, Konv nsiyaning 6-moddasida ishtirokchi-davlatlarning har bir

bola yashash uchun ajralmas huquqqa ega ekanligini e’tirof etishlari va bolaning

omon yashashi va sog‘lom rivojlanishi uchun mumkin qadar yuqori darajada

imkoniyat yaratib b rishlari lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan.

Bolaning hayoti va sog‘lig‘iga alohida g‘amxo‘rlik qilish to‘g‘risida bolani

“tug‘ilgani zahoti” ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi qoida Bola huquqlari to‘g‘risida

Konv nsiyaning 7-moddasida bayon etilgan. Ta’kidlash joizki, tug‘ilishni qayd

etish ijtimoiy ongda faqat t xnik tartib sifatida qabul qilinadi.

Aslida, uning ijtimoiy ahamiyati shunchalik yuksakki, k chikib ro‘yxatga

olish ba’zan halokatli oqibatlarni k ltirib chiqarishi mumkin. Yangi tug‘ilgan

chaqaloqni tug‘ruqxonada almashtirib qo‘yish, o‘g‘irlash, hatto o‘ldirish hollari

uchraydi. Bunday hollarning fojiaviy yakun topishi muqarrar. Shuning uchun ham,

Konv nsiyada yangi tug‘ilgan go‘dakni ro‘yxatga olishning o‘ta qisqa muddati

lgilab qo‘yilgan

126

. Ya’ni, 7-moddaning birinchi xat boshisiga ko‘ra, “Bola

tug‘ilgan zahoti ro‘yxatga olinadi va tug‘ilgan daqiqasidan boshlab ism bilan

atalish va fuqarolikka ega bo‘lish, shuningd k, iloji boricha, o‘z ota-onasini bilish

va ularning g‘amxo‘rliklaridan bahramand bo‘lish huquqlarini olishga haqli

hisoblanadi.”

Qisqa muddatda ro‘yxatga olishning amaliy ahamiyati shundaki, bola

ro‘yxatga olinganidan k yin darhol qonun himoyasi ostida bo‘ladi. Umuman

ro‘yxatga olmaslik yoki k chikib ro‘yxatga olish bolaning hayoti va sog‘lig‘i

uchun muayyan xavf tug‘diradi.

Go‘dakni zudlik bilan ro‘yxatga olish bolalarni o‘g‘irlash, ularni qul qilib

sotish, bolalar m hnatidan foydalanish, inson a’zolarini ko‘chirib o‘tkazish bilan

bog‘liq transmilliy jinoyatchilikning o‘sib borayotganligi sharoitida tobora k skin

126

Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009. .–B.82

---

130

tus olmoqda. Shuning uchun ham, bolalarning xavfsizligini qo‘riqlash va himoya

qilish muammosi hozirgi kunda dunyoda odamlarning, shu jumladan, bolalarning

o‘z ota-onalari tomonidan o‘ldirilishi, tovon olish uchun bolalarni o‘g‘irlash va

muvaffaqiyatli amalga oshmagan op ratsiyadan so‘ng o‘ldirilishi, qurolli mojarolar

va hokazolarda o‘ldirilishi tufayli ularning dom-daraksiz yo‘qolishi bilan bog‘liq

hodisalar k ng tarqalgan bir sharoitda tobora chuqurlashib bormoqda.

Yuqoridagi salbiy ijtimoiy hodisalarni inobatga olib, Konv nsiyaning 7-

moddasiga binoan hozirgi kunda ro‘yxatga olish muammosi dunyo

hamjamiyatining ishtirokchi-davlatlari o‘z mamlakatlari qonunchiligiga kiritishi

rakligi alohida ahamiyat kasb etmoqda

127

. Mazkur moddaning ikkinchi xat

boshisiga ko‘rsa, “Ishtirokchi-davlatlar bunday huquqlar o‘z milliy

qonunchiliklariga muvofiq amalga oshirilishini, ularning majburiyatlari shu sohaga

gishli xalqaro xujjatlarga asosan, xususan, bola boshqa fuqarolikka ega

bo‘lmagan taqdirda bajarilishini ta’minlaydilar”.

Konv nsiya ishtirokchi-davlatlarga qonunda ko‘zda tutilganid k, bolaning

o‘ziga xos xusutsiyatlari jumladan, fuqaroligi, ismi va oilaviy aloqalarini saqlab

qolish huquqini hurmat qilish, qonunga zid ravishda aralashuvga yo‘l qo‘ymaslik

(8-modda 1-qismi) hamda agar bola o‘ziga xoslik el

ntlarining bir yoki barcha

qismlaridan g‘ayriqonuniy ravishda mahrum etilgan bo‘lsa, ishtirokchi-davlatlar

uning bu xusutsiyatlari t zroq tiklanishi uchun zarur yordamda himoyalashni

ta’minlash (8-modda 1-qismi) majburiyatini yuklaydi.

Konv nsiyada bolaning ota-onasi bilan birga yashashga bo‘lgan huquqiga,

uning ajralmas huquqi sifatida qaraydi va undan faqatgina bolaning eng maxshi

manfaatlaridagi ayrish mumkin d b xisoblaydi. Ya’ni, 9-moddaning 1-qismiga

ko‘ra, “Ishtirokchi-davlatlar bola o‘z ota-onasidan ularning hoxishlariga zid

ravishda ayrilib qolmasligini ta’minlaydilar, vakolatli organlar sud qaroriga binoan

qo‘llanilgan qonun va tartib-rusumga muvofiq tarzda bunday ayrilish bolaning eng

yaxshi manfaatlari yo‘lida zarur d b topgan holatlar bundan mustasnodir. Bunday

127

 Bola huquqlari. / Yuridik oliy o‘quv yurtlari uchun darslik /prof. G‘.Abdumajidov tahriri ostida. –T.: TDYuI,

2009.–B.83

---

131

ajrim, masalan, ota-ona bolaga shafqatsizlik bilan munosabatda bo‘lgan yoki unga

g‘amxo‘rlik qilmay qo‘ygan yohud otag‘ona alohida yashayotgan hamda bola

yashaydigan joyga nisbatan qaror qabul qilish zarurati paydo bo‘lgan u yoki bu

aniq holatda zarur bo‘lishi mumkin”. Bunga muvofiq holda ishni har qanday

sharoitda ko‘rib chiqish jarayonida barcha manfaatdor tomonlarga muhokamada

qatnashish va o‘z nuqtai nazarini bayon qilish imkoniyati b riladi (Mazkur

moddaning 2-qismi).

Bolaning eng yaxshi manfaatlariga zid k ladigan munosabatlarni istisno

qilgan holda, ishtirokchi-davlatlar ota-onasining bittasi yoki har ikkovidan ham

ayrilgan bolaning ular bilan muntazam ravishda shaxsiy munosabatlar va

to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar bog‘lab turish huquqini hurmat qilish majburiyatini o‘z

zimmalariga oladilar (Mazkur moddaning 2-qismi).

9-moddaning 4-qismida “Ishtirokchi-davlat tomonidan qabul qilingan biror-

bir qaror, masalan, hibsga olish, qamash, surgun qilish, d portatsiya yoki ota-

onadan bittasi yohud ikkovining ham yoki bolaning o‘limi (ana shu shaxs davlat

ixtiyorida bo‘lgan paytda har qanday sababga ko‘ra ro‘y b rgan o‘lim ham shunga

kiradi) tufayli sodir bo‘lgan bo‘lsa, ishtirokchi-davlat ota-onaga, bolaga yoki, agar

zarurat tug‘ilsa, oilaning boshqa a’zosiga ularning iltimosiga binoan oilaning

yo‘qolgan a’zosi (a’zolari yashab turgan joy) haqida, zarur axborotni agar bu

bolaning farovonligiga ziyon k ltirmaydigan bo‘lsa yetkazib b radi. Ishtirokchi-

davlatlar bunday iltimosni qondirish o‘z-o‘zidan t gishli shaxs (shaxslar) uchun

noxush oqibatlarga olib k lmasligini ta’min etadilar” d b ko‘rsatib o‘tilgan.

10-moddada ishtirokchi-davlatlar tomonidan bola yoki uning ota-onasi oilani

birlashtirish maqsadda ishtirokchi-davlatga kirish yohud undan chiqish uchun

rgan arizalari ishtirokchi-davlatlar tomonidan ijobiy, insonparvarlik ruhida va

zkorlik bilan ko‘rib chiqilishi lozimligi (1-qism), ota-onasi turli davlatlarda

yashayotgan bola alohida holatlardan tashqari, otasi va onasi bilan muntazam

ravishda shaxsiy munosabatlar va to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar bog‘lab turish

huquqiga egaligi ko‘rsatib o‘tilgan. Bunda ishtirokchi-davlatlar bolaning va ota-

onasining har qanday mamlakatni tark etish, jumladan, o‘z mamlakatini tashlab

---

132

tish va unga qaytib k lish huquqini hurmat qilishi lozimdir. Shu bilan birga qayd

etish k rakki, har qanday mamlakatni tark etish huquqiga nisbatan qonunda

lgilab qo‘yilgan va davlat xavfsizligini, jamoat tartibini (ordre public), aholining

sog‘lig‘i va ma’naviyati hamda boshqa shaxslarning huquq va erkinliklarini

saqlash uchun zarur hisoblangan taqdirda, Konv nsiyada e’tirof etilgan boshqa

huquqlarga mos tushadigan holda ch klash mumkin (2-qism).

Konv nsiyada (11-modda) bolalarning g‘ayriqonuniy ravishda

ko‘chirilishiga va ch t eldan qaytmasligiga qarshi kurash olib borish uchun

davlatlarning chora-tadbirlar ko‘rishlari lozimligi va shu maqsadda ishtirokchi-

davlatlar ikki tomonlama yoki ko‘p tomonlama bitimlar tuzilishiga yohud amaldagi

bitimlarga qo‘shilishga ko‘maklashadilar.

Konv nsiyada ishtirokchi-davlatlar o‘zining qarashlarini shakllantirishga

qodir bolaga, ana shu karashlarni bolaga taalluqli barcha masalalar bo‘yicha erkin

ifoda etish huquqini ta’minlashi (12-moddaning 1 qismi), shu maqsadda bolaga,

jumladan, bolaga taalluqli har qanday sud yoki ma’muriy muhokama paytida,

vosita, vakil yohud t gishli organ orqali milliy qonunchilikning prots ssual

’yorlarida ko‘zda tutilgan tartibda o‘zining fikrlarini ular tomonidan eshitish

imkoniyati b rilishi lozimligi (12-moddaning 1 qismi) aks etgan.

Konv nsiyada