Yuldasheva Hoshiyaxonning Genetika va genomika asoslari fanidan tayyorlagan kurs ishi

Kurs ishining obyekti: 
Genlarni kartalashtirish va filogenetik shajaralarni 
tuzish dasturlari haqida darsliklar .
Kurs ishining maqsadi:
Kartalashtirish dasturlarini o’rganish ,seleksioner 
olimlar tamonidan g’o’zada hosildorlik va tola sifatlarini genetik jixatdan 
takomillashtirish ,malekulyar markerlar haqida ma’lumotga ega bo’lish 
,O’simliklarda assosiativ kartalashtirish jarayonini bosqichlarini bilishdan iborat. 
Kurs ishining vazifasi: 
Kartalashtirish uchun qulay populyatsiyalar 
boshlang’ich namunalarida tegishli malekulyar markerlarni rivojlantirish. 
Seleksiyada g’o’za va boshqa ekinlarni yangi navlarini takomillashtirish. 
3 

---

Kurs ishining amaliy ahamiyati: 
G’o’za , makkajo’xori ,va arpa dunyo 
bo’yicha muhim qishloq xo’jalik ekinlari xisoblanganligi uchun o’simliklarni 
assossiativ kartalash tadqiqotlari ekinlarning genetik takomillashishi va kelgusida 
dunyo oziq –ovqat xavfsizligi uchun muhim axamiyatga ega. 
Kurs ishining tuzilishi:
Kurs ishi kirish, II Bob , xulosa , foydalanilgan 
adabiyotlar ro’yxati va 30 sahifadan tashkil topgan. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4 

---

 I.BOB. Kartalashtirish dasturlari. 
1.1.Genlarni filogenetik shajaralarini tuzish.
 
Proteomika oqsillarning o’zaro ta’sirini kuzatishga imkon beradi. Bu, masalan, 
hujayralar yuzasidan signallarni yadrodagi selektiv transkripsiya omillariga 
yetkazish 
uchun 
qo’llaniladi. 
Uning 
yordami 
bilan 
nafaqat 
immunosupressiya 
skrining texnologiyasi
, balki umuman signal o’tkazuvchanligi 
ham o’zgarishi mumkin. Proteomika usullari yangi potentsial antimikrob 
agentlarning hujayrasi bilan o’zaro ta’sirining to’liqroq, keng qamrovli ko’rinishini 
beradi. Proteomika yordamida mikroorganizmlarda ikkilamchi metabolik 
fermentlarning biosintezi dinamikasi bo’yicha tadqiqotlar yangi, yuqori darajaga 
o’tkazilishi mumkin.Proteomika va genomika o’rtasidagi aloqaga
qaytsak, shuni 
ta’kidlash kerakki, proteomikani funktsional genomikaning davomi deb atash 
mumkin. Genomikadan farqli o’laroq, proteomikani o’rganish mavzusi hozirgi 
vaqtda ekspresatsiya qilingan genlar tomonidan kodlangan mahsulotlarga 
qaratiladi.Ba’zi tu
rlarning mikroorganizmlarning minimal genomlari bir necha yuz 
genlardan iborat. Inson genomi yuz ming genga yaqinlashmoqda. Maxsus 
genlarning o’lchamlari mingga yaqin asosiy juftlikdan va undan ko’pdir. Shunday 
qilib, individual genomni tashkil etuvchi tayanch juftliklari soni kamida yuz minglab, 
odatda ko’p millionlab tayanch juftliklari bilan o’lchanadi.Shuning uchun organizm 
genomini to’liq bilish uchun bir necha million nukleotid juftlarining ketma
-ketligini 
aniqlash 
kerak A-T - adenin-timidin
, G-C - guanidin-sitozinkomplementarlikasosida. 
"Sekvenirlanish" ni amalga oshirish uchun, qo’llanilgan ibora bo’yicha, butun 
genom faqat yuqori texnologiyalar va tegishli uskunalar mavjud bo’lgand
a amalga 
oshiriladi. 
Hozirgi kunda dunyodagi ko’plab o’nlab laboratoriyalarning kundalik ishlarining 
natijalari bo’yicha bir millionga yaqin bazaviy juftliklar ketma
-ketlik tadqiq 
qilmoqda. Qabul qilingan ma’lumotlarni saqlash va ulardan ba’zilari xalqaro 
5 

---

maqomga ega bo’lgan maxsus ma’lumotlar bazalariga murojaat qilmasdan 
foydalanish mumkin emas. Genomik tadqiqotlar instituti (AQSh) va Heidelberg 
universiteti (Germaniya) ma’lumotlar bazalari keng tanilgan. Xalqaro ma’lumotlar 
bazalari gen va uning patogenlar orasida tarqalishi to’g’risida ma’lumot beradi; 
ushbu gen tomonidan kodlangan mahsulot va ushbu metabolik sikldagi oqsil 
molekulasining ishtiroki to’g’risida; uning sikldagi o’ziga xos r
eaktsiyasini 
katalizatsiyasi haqidagi ma’lumotlarni olish imkonini beradi. Boshqacha qilib 
aytganda, antimikrob moddalarni, metabolizmning selektiv inhibitorlarini tanlash 
uchun dastlabki sinov ob’ekti endi mikrobial kultura emas, balki gen aniqrog’i, u 
kodlaydiganmahsulothisoblanadi.
Birikkan holda irsiylanuvchi bir xromosomada joylashgan genlar majmuiga birikish 
gumhi deyiladi. Organizmdagi genlaming birikish guruhi shu organism 
xromosomalarining gaploid to’plamiga teng bo’ladi. Jumladan makkajoxorida (Ze
a 
mays) xromosomaning gaploid to’plami va birikish guruhi 10 ga, no‘xatda 
(Pisumsativum) 7 ga, drozofila mevapashshasida (Drosophila melanogaster) 4 ga, 
odamda 
(Homo 
sapiens) 
23 
gateng. 
Ma’lum birikish guruhga kilqan genlaming joylashish tasviri genetic xa
rita deyiladi. 
Birinchi marotaba genetic xarita 1911 yili A.Stertevant tomonidan X xromosomada 
tuzilgan. Genetik xarita tuzish nihoyatda murakkab jarayon bo’lib,
 
hozircha 
drozofila
, makkajo‘xori, no’xat, pomidor, sichqon, neyrospora, ichak tayoqchasi 
bakteriyasi, odamning genetic xaritasi tuzilgan. Genetik xarita tuzish uchun 
nihoyatda ko‘p genlarni irsiylanish tipi o‘rganiladi. Chunonchi, drozofila 4 ta birikish 
guruhidagi 5
00, makkajo‘xorida 10 ta guruhga birikkan 400 ta genlar, uysichqonida 
15 guruhga birikkan 200 ta genlarni irsiylanish tiplari o’rganilgan. Genetik xaritada 
organizmning 
xar 
bir 
birikish 
guruhi 
alohida
 
Tasvirlanadi va ularda joylashgan genlaming qisqartirilganliomi, genlar orasidagi 
masofa krossingover foizlari natijalariga qarab belgilanadi. Genlar orasidagi
6 

---

masofani ifodalashda xromosomaning bosh qismi nilokusini nol deb olinib unga 
nisbatan genlami krossingover foizlari hisoblanadi. Shuning uchun genetic xaritada 
genlami lokusini krossingover miqdorida ifodalashda 50, 100 va undan ortiq 
raqamlar 
uchrashi 
mumkin. 
Yuqorida qaydetilganidek genetic xarita tuzganda belgilami ifoda etuvchi 
genlaming bosh harfi yoziladi. Masalan, drozoflla tanasining sariq bolishi yollow 
—
y, qanotining rudiment bo£lishi rudimentary —
r, vertigial - v qanot, black - b tana, 
echinus - 
e ko£zninging liztilidagi oldingi harfl bilan ifodalanadi.
Birinchi marotaba A.Stertevant genlar xromosomada birikkan holda 
bo‘lganda X xromosomada turli mutatsiyali drozofilalami chatishtirib Fb da 
rekombinantlashgan duragay organizmlaming miqdoriga qarab xromosomadagi 
genlar joylashishi zchilligini, bir gen bilan qo‘shni gen orasidagi
 
masofaga qarab 
bilish mumkin
, degan xulosaga keldi.Odamning genetic xaritasini tuzish XX asrning
70-yillarida boshlangan. Keyingi yillarda yangi tadqiqot metodlarini qoilash 
natijasida deyarli barcha xromosomalardagi ko‘pchilik genlarning joylanishi 
aniqlandi. 
Bakteriyalaming genetic xaritasi eukariotlami genetic xaritasidan tubdan farq 
qiladi. Ma’lumki mikroorganizmlarda genlar rekombinantlashuvi bir tomonlama 
bo‘ladi. Jumladan oshqozon tayoqchasi (Escherichia coli) bakteriyasida irsiy axborot 
almashinuvi bakte
riyalar orasidagi kon’yugatsiya davrida bir tomonlama sodir 
bo’ladi. Bakteriyadagi xalqasimon yagona xromosoma kon’yugatsiya davrida 
ma’lum bir joydan uzilib ikkinchi bakteriyaga uzatiladi. Xromosomaning uzatilgan 
qismining masofasi kon’yugatsiya davrining
vaqti bilan belgilanadi. Kon’yugatsiya 
qanchalik uzoq davom etsash unchalik bir xromosomadan ikkinchi xromosomaga 
irsiy axborot, ya’ni genlar ko‘p o’tadi. Shu sababli bakteriya xalqasimon 
xromosomasidagi genlar orasidagi masofa vaqt biriiklari bilan ifodalanadi 
Genetik xaritadan farqli ravishda sitologik xaritada genlarni xromo
s
om
adagi 
7 

---

haqiqiy o‘miuzunlik birliklarida ifodalanadi. 
Birinchi bor sitologik xarita drozofila 
meva pashshasining so‘lak bezlaridan olingan gigant xromos
omalarida tuzilgan. 
joylanish izchilligi bir biri gamosekanligi aniqlandi. Amerikalik olim K.Bridjes 
drozofila mevapashshasi ninguchta autosomava X xromosomasining genetic va 
sitologik xaritasidagi genlar orasidagi masofani oichab taqqosladi. Bunda genetic 
xaritada umumiy masofa 279 krossingover foizini tashkil qilsa, mikroskop ostida 
oichanganda bu xromosomalaming tabiiy uzunligi sitologik xaritada 1180 mkm ga 
teng boidi. K.Bridjes xromosomalaming tabiiy uzunligini (1180 mkm) genetic 
xaritadagi krossingover foizlaridagi uzunligiga (279 krossingover) taqsimlab 
krossingover koeffitsient birligi 4,2 teng ekanligini maiumqildi. Shunday qilib 
genetic xaritada 1% krossingoverga sitologik xaritada 4,2mkm birlik moskelar ekan. 
Jumladan drozofilaning X xromosomasida y va ecgenlari orasidagi masofa genetic 
xaritada 5,5% tashkiletadi. Shu genlar orasidagi koeffitsientidan foydalanib 
hisoblaganimizda ular o‘rtasidagi tabiiy masofa sitologik xaritada 5,5X4,2=23 mkm 
tashkil qiladi.