Юлдашeв А. Сирожиддинов И. Хусаинов М

умумий харажатларини ташкил қилади. Бундан ташқари бир бирлик 
маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланган ўртача умумий харажатлар 
тушунчаси ҳам мавжуд. Ўртача доимий харажатлар, доимий харажатлар 
суммасини маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажмига бўлиш орқали 

---

156 
ҳисобланади. Худди шунингдек, ўртача ўзгарувчан харажатларни, 
ўзгарувчи харажатлар суммасини маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажмига
бўлиш орқали топиш мумкин.
Ишлаб чиқаришнинг дастлабки босқичида, ҳали моддий ресурслар 
ва асосий воситалар тўла бандлик даражасига эришмаган даврда ўртача 
доимий харажатларнинг қиймати юқори бўлади ва ишлаб чиқариш 
ҳажмининг ошиб бориши билан у камайиб бориш хусусиятига эга. Ўртача 
ўзгарувчан харажатлар ишлаб чиқариш ҳажми оптимал чегарага етгунча 
камайиб боради, аммо ундан кейин ишлаб чиқаришга жалб этилган 
ортиқча ресурсларнинг самарасиз бўлиши туфайли, ўртача ўзгарувчи 
харажатлар ортиб боради. 
Кейинги ҳар бир қўшимча маҳсулотнинг бирлигини ишлаб 
чиқаришга сарфланадиган харажатлар чегаравий харажатлар деб 
юритилади. Уни умумий харажатлар суммасининг ўсган қисмини маҳсулот 
ҳажмининг ўсган қисмига бўлиш орқали топиш мумкин. Чегаравий 
харажатлар ишлаб чиқарилаётган ҳар бир қўшимча маҳсулот бирлиги 
хўжаликка қанчага тушишини кўрсатади.
Айрим турдаги ишлаб чиқариш харажатларини яратилаётган 
маҳсулот таннархига тўғридан-тўғри киритиш мумкин. Унга ишлаб 
чиқаришдаги ишчиларнинг меҳнат ҳақи ва истеъмол қилинган моддий 
ресурслар сарфини киритиш мумкин. Бундай харажатларнинг турлари 
бевосита ишлаб чиқариш харажатлари деб юритилади. 
Иккинчи бир харажат турлари бир неча хил маҳсулот етиштириш 
жараёнида иштирок этиши туфайли (масалан, транспорт воситалари ва 
технологик жиҳозларнинг эскириши), уларга кетган харажатларни шу 
маҳсулотларни ишлаб чиқаришдаги иштирокига мутаносиб тақсимлашга 
тўғри келади. Бундай харажатлар билвосита ишлаб чиқариш