Ю. И. АҲмадалиев

 
 

---

71 
Қисқача хулоса 
Шу ўринда айтиб ўтиш мумкин, Шаҳрисабз туманидаги Палангдара 
атрофида, Амударёнинг юқори оқимида ҳақиқатдан ҳам Турон йўлбарслари 
кенг тарқалган. Уларни йўқ бўлиб кетишига инсон омили билан бирга, 
экологик маконнинг ўзгариши ҳам таъсир кўрсатган. Йўлбарслар яшайдиган, 
танасининг рангига кўра бемалол, ўтхўр ҳайвонларга сездирмай ов қилиш 
имконини берадиган тўқайзорларни кескин қисқариб кетиши, уларни ўрнини 
пахтазорлар эгаллаши, йўлбарслар яшайдиган экологик шароитни ўзгариши 
ҳам сабаб бўлган. Бироқ, жойнинг номи халқ онгида сақланиб қолган. 
Назорат ва муҳокама қилиш учун саволлар 
1. Амалий топонимика нима? 
2. Географик номларни яратилишида табиий-географик номларнинг 
тарихийлигига мисоллар келтиринг. 
3. Экологик топоним иборасини ким биринчи бўлиб фанга киритган? 
4. Экологик топониларнинг таснифлаш мезонларини санаб беринг. 
5. Экотопонимлар учун хос бўлган географик терминлар қатнашган 
ойконимларга мисоллар келтиринг. 
6. Салбий экологик ўзгаришлар ҳақида дарак берувчи топонимларни 
мисоллар билан тушунтиринг. 
7. Ҳозирда йўқ бўлиб кетган ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини акс 
эттирган топонимлар қаторини давом эттиринг: Чилонзор, Газалкент, 
Илонўтди . . .
8. Экологик топонимларнинг атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва 
табиий ресурслардан оқилона фойдаланишдаги ўрни қандай?
Таянч иборалар 
Экотопонимлар, амалий топонимика, топонимларнинг экологик 
функцияси, диний экологик топонимлар. 

---

72 
3 БОБ. ГЕОГРАФИК НОМЛАРНИНГ ЯСАЛИШИ, ЁЗИЛИШИ 
ВА ЭТИМОЛОГИЯСИ 
3.1. Географик номларнинг грамматик тузилиши ва ясалиши 
Топонимлар пайдо бўлишининг умумий лингвистик қонуниятларини 
С.Қораев (2006) батафсил тушунтириб беради. Топонимлар атоқли отлар 
бўлиб, улар тил тараққиётининг қиёсан кейинги босқичларида турдош отлар 
(апеллятивлар)дан келиб чиққан. Қадимий тилларда атоқли отлар бўлмаган, 
қандайдир сўз бирикмалари атоқли отлар вазифасини бажарган. Ана шундай 
сўз бирикмалари тобора турғун шакл олади. Одамлар теварак-атрофидаги 
ўзларига таниш ҳудуддаги жойларни “Балиқ тутиладиган кўл”, “Сел 
келадиган сойлик” каби бутун бир гаплардан иборат бирикмалар билан 
атайдилар. Конкрет географик объектларни ифодалайдиган бундай сўз 
бирикмалари ва турдош отлар кўп бўлмаганидан бора-бора атоқли отларга 
айланади. Географик номларнинг пайдо бўлиши умумий тушунчанинг 
конкретлашиши ва индивидуаллашиши натижасида юз беради. Турдош отлар 
ана шу йўл билан топонимлашади, яъни топонимларга айланади.
Географик терминлар турдош отлар лексикасидан ажралиб чиққан 
пайтдан бошлаб ўзи ифодалаган географик объектнинг белгиларидан 
узоқлаша боради. Топонимлар нутқда шу объектнинг бошқалардан фарқли 
нишоналарини таъкидлашга эмас, балки муайян объектни бошқалардан 
ажратиб кўрсатишга хизмат қилади. Топонимга айланган сўз янги маъно касб 
этади, энди бу сўз аниқ, ягона, янги бир тушунчага айланади. 
Географик номлар кўпинча географик объектни ифодалайдиган 
тушунчадан бошқа маъно англатмай қўяди. Масалан, Лангар - Қўштепа 
туманидаги қишлоқ номи. Ўзбек тилида лангар деганда кемани бир жойда 
тўхтаб туриши учун занжирга бириктириб сувга ташланадиган чангаксимон 
темир ёки мувозанатни сақлаш учун дорбоз қўлида тутиб турадиган таёқ 
тушунилади. Лангар топоними эса Марказий Осиёдаги жой номлари 
таркибида кўп учрайди. Бу сўзнинг асл маъноси “тўхташ” бўлган ва турли 

---

73 
жойларда, замонларда шунга яқин маъноларни билдирган. Қадимги ёзма 
манбаларда ва кейинги топонимик номлар таркибида “бекат ва тўхташ жойи” 
маъносида ишлатилган. С.Қораев (2005) шундай ҳолатни Чоршанба қишлоғи 
ҳақида келтиради. Чоршанба қишлоғининг нега шундай аталганлиги 
тўғрисида кўпчилик ўйламайди, унинг қаерда, қайси туманда, қандай қишлоқ 
эканлиги қизиқроқ. Бу қишлоқда чоршанба куни бозор бўлганлиги учун 
шундай номланганлигини кўпчилик билмайди ҳам. Сўзнинг одатдаги 
маъносидан узоқлашиши ва муайян объект билан боғлиқ аниқ, индивидуал 
тасаввурнинг пайдо бўлиши топонимлашиш жараёни ҳисобланади.
Географик терминларнинг топонимлашиш даражаси турлича бўлиб, 
баъзи бир топонимларда сўзларнинг топонимга айланмасдан олдинги 
маъноси аниқ билиниб туради, бошқа бир хил топонимларда қисман 
сақланиб қолган, учинчи бир хил номларда умуман йўқолиб кетган бўлиши 
мумкин. Топонимлар таркибида иккинчи ва учинчи гуруҳга кирувчи, 
маъноси тушунарсиз, этимологик жиҳатдан изоҳлашни талаб қиладиган 
географик номлар кўп учрайди. Бу ҳолат умумий тилшунослик фанига оид 
бир қатор қонуниятлардан фойдаланиб, улар этимологиясининг очиб бериш 
заруратини келтириб чиқаради. 
Юқорида лингивистик тадқиқот усули сифатида тилга олинган