Yoshlarning o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasida belgilangan huquq va majburiyatlari

Ikkinchi bоsqich XX аsrning birinchi yarmini o‘z ichigа оlgаn. Bu bоsqichdа sоtsiаlistik g‘оyalаr vа hаrаkаtlаr tа`siridа insоnlаrning ijtimоiy-iqtisоdiy huquqlаrigа оid qоnunchilik tеz rivоjlаngаn.

Mеhnаt qilish huquqi, dаm оlish huquqi, ijtimоiy yordаm оlish huquqi to‘g‘risidаgi qоnunlаr аlоhidа аhаmiyat kаsb etgаn.

Frаnsiya vа Shvеtsiyadаgi sоtsiаl qоnunchilik, 1920-yilgi Vеymаr Kоnstitutsiyasi, Frаnsiya vа Itаliyaning 1946-yilgi Kоnstitutsiyalаri bungа yaqqоl misоl bo‘lаdi.

Uchinchi bоsqich XX аsrning ikkinchi yarmigа to‘g‘ri kеlib, bu bоsqichdа Insоn huquqlаrining "yangi аvlоdi" to‘g‘risidаgi qоnunchilik rivоjlаnаdi. Bu huquqlаr qаtоrigа:

- tinch yashаsh huquqi;

- sоf vа tоzа аtrоf-muhitgа egа bo‘lish huquqi;

- аxbоrоt оlish huquqi kаbilаr kirаdi.

Bu bоsqichdа Insоn huquqlаri to‘g‘risidа hozirgi kunda amal qilayotgan xаlqаrо qоnunchilik tizimi shаkllаndi.

Ikkinchi jahon urushiga qadar davlat va shaxs o‘rtasidagi munosabatlar, asosan, davlat miqyosida hal etilgan. Totalitar tuzumlarning emirilishi oqibatida jahon jamoatchiligining e'tiborini inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlanishi o‘ziga qaratdi. Bular BMTning Ustavida (1945 yil), “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”da (1948 yil), 1966 yildagi “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida”gi, “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida”gi xalqaro Paktlarda o‘z ifodasini topgan. Bu xalqaro hujjatlarda insonning global manfaatlarini himoya qilish masalalari huquqiy jihatdan keng yoritilgan. Inson huquqlarining xalqaro himoyasini hozirda BMT va uning tegishli maxsus tashkilotlar amalga oshirmoqda.

Inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining xalqaro-huquqiy kafolatlari, shuningdek, yuqoridagi hujjatlardan tashqari quyidagi xalqaro hujjatlarda o‘z ifodasini topgan:

• 
  1948 yilgi “Genosid jinoyatini oldini olish va uni sodir etganlarni jazolash to‘g‘risida”gi Konvensiya;
  
• 
  1965 yildagi “Irqiy kamsitishlarning barcha shaklini bekor qilish to‘g‘risida”gi xalqaro Konvensiya;
  
• 
  1949 yildagi “Urush qurbonlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Jeneva Konvensiyasi va 1977 yildagi I va II qo‘shimcha protokollar.
  
• 
  1952 yildagi “Ayollarning siyosiy huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiya;
  
• 
  1979 yildagi “Ayollarga nisbatan kamsitishning har qanday shaklini bekor qilish to‘g‘risida”gi Konvensiya;
  
• 
  1989 yildagi “Bola huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiya;
  
• 
  1961 yildagi “Fuqarosizlikni kamaytirish to‘g‘risida”gi Konvensiya;
  
• 
  1954 yildagi “Apartridlarning maqomi to‘g‘risida”gi Konvensiya;
  
• 
  1951 yilgi “Qochoqlar maqomi to‘g‘risida”gi Konvensiya va 1966 yildagi Protokol;
  
• 
  1957 yilgi “Turmushga chiqqan ayolning fuqaroligi to‘g‘risida”gi Konvensiya va boshqa hujjatlar.
  

Xalqaro huquqning muhim tamoyillaridan biri bu –inson huquqlarini hurmat qilish tamoyili hisoblanadi. Inson huquqlarini hurmat qilish tamoyilining mazmunini tegishli davlat yurisdiksiyasida bo‘lgan barcha shaxslarga nisbatan bu huquqlarni biron-bir kamsitishlarsiz hurmat qilish va unga rioya etish bo‘yicha davlatning majburiyatlari tashkil qiladi.

Inson huquqlarini hurmat qilish tamoyili xalqaro huquqning asosiy tamoyillaridan biri sifatida 1945 yilda BMT Ustavining qabul qilinishi bilan qaror topdi Ustavning 1-moddasi (3-bandi)da BMT maqsadlaridan biri “inson huquqlari va asosiy erkinliklarini barcha uchun irqidan, jinsidan, tili va dinidan qat'iy nazar, istisnosiz hurmat qilish” borasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirish hisoblanadi” deb ko‘rsatilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlan­gan inson huquq va erkinliklarining mazmuni 1948 yilda qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”, 1966 yilda qabul qilingan “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida”gi va “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida”gi xalqaro Pakt va boshqa ko`plab inson huquqlarini ta’minlashga qaratilgan xalqaro standartlar mazmuniga mos keladi.

Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish bo‘yicha mavjud me'yorlarni bajarish barcha davlat idoralari, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning majburiyati hisoblanadi. Unda jamiyat keng qatlamlarining inson huquqlari va erkinliklari to‘g‘risidagi bilimlarga ega bo‘lishi, dunyo amaliyoti bilan tanishishi hozirgi kunda muhim ahamiyat kasb etadi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov shunday degan edi: “Konstitutsiyamizda muhrlab qo‘yilgan tamoyil va qoidalar asosida mamlakatimizda to‘laqonli, samarali amal qiladigan qonunchilik va huquqiy baza yaratildi. Bir so‘z bilan aytganda, Asosiy Qonunimiz huquqiy davlat qurish yo‘liga o‘tishimizning poydevorini qurib berdi”.

Konstitutsiyamizning ikkinchi bo‘limi muhim institut – inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga bag‘ishlangan bo‘lib, ushbu bo‘limdagi V bob “Umumiy qoidalar”, VI bob “Fuqarolik”, VII bob “Shaxsiy huquq va erkinliklar”, VIII bob “Siyosiy huquqlar”, IX bob “Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar”, X bob “Inson huquqlari va erkinlik­larining kafolatlari”, XI bob “Fuqarolarning burchlari” deb nomlanadi hamda o`zida tegishli qoidalarni ifodalaydi.

Konstitutsiyamizning V bobi ushbu bo‘limga oid umumiy qoidalarni mustahkamlagan bo‘lib, unda demokratik rivojlanish yo‘lini tanlab olgan davlatimizning inson huquqlari masalasiga doir siyosatining asosiy qoidalari mustahkamlangan. Ushbu bo‘limning mazmuni va mohiyati Konstitutsiyamizning 13-moddasida mustahkamlangan inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi, degan yuksak insonparvarlik prinsipiga asoslanadi.

Ma'lum bir davlat hududida yashab turgan inson uchun, qaysi davlatga mansubligi muhim ahamiyatga ega. Har bir insonning huquqiy maqomi uning qaerda yashayotganligi, qaysi davlat fuqarosi ekanligi kabi holatlarga bog‘liq holda shakllanadi. Shu bois ham O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ikkinchi bo‘limi “Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari” deb nomlanib, unda “inson” va “fuqaro” maqomi alohida ta'riflanadi. O‘zbekiston Konstitutsiyasining huquq va erkinliklarga bag‘ishlangan normalari, agarda inson huquqlarini mustahkamlayotgan bo‘lsa, odatda «har kim», «hech kim», «har bir shaxs» kabi iboralardan foydalanilgan. Agar O‘zbekiston fuqarosi huquqlari va majburiyatlari mustahkamlanayotgan bo‘lsa, “O‘zbekiston fuqarolari” degan atamadan foydalanilgan.

O‘zbekiston Konstitutsiyasi insoniyatning uzoq davom etgan erkinlik va tenglik uchun kurashi jarayonida shakllangan umuminsoniy siyosiy- huquqiy qadriyatlarga bo‘lgan e'tiqodi va sodiqligini namoyish etib, inson va fuqaro huquq va erkinliklarini tizimli ravishda mustahkamlaydi.

Shaxsiy huquq va erkinliklarning aksariyati insoniyat paydo bo‘lgandan beri amalda bo‘lib kelayotgan tabiiy huquqlardir. Shaxsiy huquq va erkinliklar deganda shaxslarning faqat o‘zigagina tegishli bo‘lgan va hayoti davomida ajralmas bo‘lib hisoblangan huquq va erkinliklar tushuniladi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ikkinchi bo`lim, yettinchi bobida inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari huquqiy jihatdan mustahkamlangan. Konstitutsiyada shaxsiy huquq va erkinliklar alohida tizimni tashkil etadi. Ushbu tizimga quyidagi huquq va erkinliklar kiradi:

1. 
   Yashash huquqi (24-modda);
   
2. 
   Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi (25-modda);
   
3. 
   Aybsizlik prezumpsiyasi (26-modda);
   
4. 
   Shaxsiy hayot daxlsizligi huquqi (27-modda);
   
5. 
   Turar joy daxlsizligi huquqi (27-modda);
   
6. 
   Shaxslarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish huquqi (28-modda);
   
7. 
   Fikr, so‘z va e'tiqod erkinligi (29-modda);
   
8. 
   Fuqarolarni huquq va manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish huquqi (30-modda);
   
9. 
   Vijdon erkinligi (31-modda).
   

Bir qator xalqaro hujjatlarda, jumladan, 1948 yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 3-moddasida har bir insonning yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqlariga ega ekanligi mustahkamlangan⁷. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Paktning 6-moddasida esa “Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Bu huquq qonun bilan himoyalanadi. Hech kim o‘zboshimchalik bilan insonni yashashdan mahrum qila olmaydi” deyilgan⁸. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham inson va fuqarolarning yashash huquqlariga oid ushbu xalqaro andozalar o‘zining to‘la aksini topgan.

Shaxsning yashash huquqi – bu insonning tug‘ilishi bilan vujudga keladigan, faqat o‘zining biologik mavjudligini ta'minlovchi hamda davlat tomonidan muhofaza etiladigan huquqidir.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 24–moddasida yashash huquqining mustahakamlanishi davlat tomonidan uni qo‘riqlash va himoya qilishning kuchli mexanizmini yaratishni talab qiladi. Bu boradagi tadbirlar nafaqat jinoyatchilikni oldini olish yoki jinoyatga qarshi kurashish natijasidagi huquqni himoya qilish faoliyatini, balki ijtimoiy sohada ham inson hayotining ta'minlanishini o‘z ichiga oladi.

Insonning tabiiy huquqi, yashash huquqini himoya qilish davlat hamda barcha jamoat tuzilmalari faol harakatlarining keng doirasini, har bir inson turmushining xavfsiz ijtimoiy va tabiiy muhitini, turmush sharoitini o‘z ichiga oladi⁹. Konstitutsiyada mustahkamlanib, kafolatlangan inson va fuqarolarning yashash huquqi joriy qonunlarda rivojlantiriladi va amaliyotda davlat organlarining tashkiliy faoliyati orqali ta'minlanadi.

Shaxsning erkinligi jamiyatdagi axloq me'yorlari doirasidan chiqmasligi va qonun asosida bo‘lishi kerak, ya'ni shaxs har qanday harakatni qonun va qonun hujjatlarida man etilmagan va huquqiy ko‘rsatmalarga zid kelmagan taqdirda, amalga oshirish mumkin.

Xo‘sh, huquq va erkinliklarning chegarasi bormi? Ushbu masalaga Konstitutsiyaning 20-moddasida oydinlik kiritilgan, unga ko‘ra “Fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur etkazmasliklari shart”¹⁰. Bunda birinchi navbatda inson manfaatlari ustuvor bo‘lganligini ko‘ramiz. Bundan tashqari mamlakatimizning har bir fuqarosi butun umri davomida davlat himoyasida ekanliklarini yaxshi anglamoqlari kerak.

Shaxsiy erkinlik daxlsizdir. Shaxs daxlsizligini davlat va uning hokimiyat tuzilmalari tomonidan ta'minlanadigan shaxs erkinligining kafolati sifatida tushunish lozim. Bugun “inson, uning hayoti, erki, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa huquq hamda erkinliklari muqaddas bo‘lib, davlat himoyasidadir. O‘zbekiston davlati ham fuqarolarning manfaatlari va erkinliklarini respublika hududida va uning tashqarisida himoya qilish majburiyatini o‘z zimmasiga oladi”¹¹.

Aybsizlik prezumpsiyasi (aybi isbot qilinguncha shaxsni aybsiz deb faraz qilish) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida mustahkamlangan.

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi Xalqaro paktning 14-moddasida hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida bayon qilingani kabi, jinoiy ishlarda har qanday ayblanuvchi uning aybi qonunda ko‘zda tutilgan tartibda isbotlanmaguncha aybsiz, deb hisoblanadi.

Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 5-moddasidagi “Hech kim azob-uqubatga yoki vahshiylarcha, insonlikka isnod keltiradigan yoki qadr-qimmatini xo‘rlaydigan muomala va jazoga mustahiq bo‘lmasligi kerak”¹² degan qoida Konstitutsiyamizning 26-moddasida o‘z aksini topgan. Deklaratsiyaning 22-moddasida insonning qadr-qimmatini kamsitishga yo‘l qo‘ymaydigan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitni yaratish zarurligi ko‘zda tutilgan. Insonning qadr-qimmatini kamsitish, qiynash va boshqa shafqatsiz usulda inson bilan muomalada bo‘lishni taqiqlash Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi Xalqaro paktning 7-moddasida ko‘rsatilgan¹³.

Shaxsiy hayot daxlsizligi – bu shaxsning tug‘ilishi bilan vujudga keladigan va hech kimning aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydigan insonning hayotiy turmush tarzidir.

Konstitutsiya moddalarining mustahkamlanishi va rivojlantirilishi fuqarolik, jinoiy, ma'muriy va boshqa huquq sohalariga doir huquqiy me'yorlarda o‘z aksini topgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining “Advokatura to‘g‘risida”gi Qonunining 9-moddasiga muvofiq advokat advokatlik sirini saqlashi shart¹⁴. Advokatga, advokatura xodimlari va mansabdor shaxslarga advokatlik siri predmetini tashkil etadigan ma'lumotlarni oshkor etish va ushbu ma'lumotlardan o‘zlarining va uchinchi shaxsning manfaatlari yo‘lida foydalanish man etiladi.

O‘zbekiston Respublikasining “Notariat to‘g‘risida”gi Qonunining 6-moddasiga binoan, notariusga, notarial harakatlarni bajaradigan mansabdor shaxslarga ularning xizmat vazifasini bajarishlari orqali ma'lum bo‘lgan notarial harakatlar mazmunidagi ma'lumotlarni, hattoki, o‘z mehnat shartnomalari bekor bo‘lganidan so‘ng ham oshkor qilish man etiladi¹⁵.

Bajarilgan notarial harakatlar haqidagi ma'lumot faqat unga yoki uning nomidan yoki uning topshirig‘iga binoan notarial harakatlarni bajargan shaxslarga berilishi mumkin.

Konstitutsiyaga muvofiq hech kim O‘zbekiston Respublikasida shaxslarning turar joyiga qonunda ko‘rsatilmagan hollarda ularning ruxsatisiz kirishga, tintuv o‘tkazish yoki uni ko‘zdan kechirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Faqat prokurorning ruxsati bilan jinoyatga aloqadorligi mavjud deb gumon qilinayotgan turar joyda yuqoridagi hatti-harakatlarni amalga oshirish mumkin.

Fuqarolarning shaxsiy aloqa vositalaridan foydalanishlarida daxlsizlik huquqining ma'nosi shundaki, qonunda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘zda tutilgan holatlardan tashqari hech kimning shaxsiy irodasiga zid holda uning yozishmalari, telefon so‘zlashuvlari, telegraf ma'lumotlari bilan tanishishga haqqi yo‘q. Fuqarolarning shaxsiy hayotini qo‘riqlash maqsadida ma'lum xat yozishmalari, telefon so‘zlashuvlari, telegraf ma'lumotlari bilan tanishish mumkin. Shaxsiy axborotnoma bilan tanishish tegishli vakolatga ega tor doiradagi shaxslar tomonidan qonunda ko‘zda tutilgan mezon va tartiblar asosida amalga oshiriladi.