Yoshlarning o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasida belgilangan huquq va majburiyatlari

Voyaga yetmaganlar – bu O‘zbekiston Respublikasi hududida yashovchi o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan jismoniy shaxslar bo‘lib, ular yoshiga ko‘ra, muomalaga layoqatsiz yoki qisman layoqatli bo‘lishi ham mumkin.

Voyaga etmaganlar huquqlarini ta'minlash maqsadida davlat hokimiyati organlari tizimida maxsus tuzilmalar tashkil etilgan.

Mahalliy xalq deputatlari Kengashlari tarkibida “Yoshlar siyosati va sog‘lom avlodni tarbiyalash masalalari bo‘yicha doimiy komissiya”lari tashkil etilgan. Ular faoliyat yo‘nalishlari sifatida yoshlar siyosati va sog‘lom avlodni tarbiyalash sohasidagi dasturlarni dastlabki tarzda ko‘rib chiqadi va ishlab chiqishda qatnashadi;

yoshlarni ijtimoiy muhofaza qilish, ularni ishga joylashtirish, yosh oilalarni uy-joy bilan ta'minlash bo‘yicha muammolarni tahlil qiladi va bu boradagi chora-tadbirlarni amalga oshirishga ko‘maklashadi;

yoshlarni estetik tarbiyalashdagi rolini oshirish bo‘yicha takliflar kiritadi;

yoshlar bilan ishlashning shakl va usullarini takomillashtirish bilan bog‘liq masalalarni xalq deputatlari Kengashi tomonidan tayyorlashda va ko‘rib chiqishda takliflar kiritadi;

bola huquqlarini himoya qilish, voyaga etmaganlar ustidan vasiylik va homiylik, yoshlarni kasbga yo‘naltirish bo‘yicha ishlarni nazorat qiladi.

O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 26 maydagi 110-son qarori bilan tasdiqlangan “Vasiylik va homiylik organiga ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar to‘g‘risida”gi ma'lumotlarni taqdim etish tartibi haqidagi nizom, O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 14 oktyabrdagi 280-sonli “Bolalarni tarbiyalashni takomillashtirishga, sog‘lom va barkamol avlodni shakllantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori, O‘zbekiston Respublikasining “Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to‘g‘risida”gi Qonuni 2010 yil 29 sentyabrda qabul qilindi.

Qonunga binoan voyaga etmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasiga doir faoliyatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

- voyaga yetmaganlar nazoratsizligi, qarovsizligi, ular tomonidan huquqbuzarliklar yoki boshqa g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlar sodir etilishining oldini olish, ularga imkon beradigan sabablar va shart-sharoitlarni aniqlash hamda bartaraf etish;

- voyaga yetmaganlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta'minlash;

- voyaga yetmaganlarda qonunga itoatkorlik xulq-atvorini shakllantirish;

- ijtimoiy jihatdan xavfli ahvolda bo‘lgan voyaga yetmaganlar va oilalarni ijtimoiy-pedagogik reabilitatsiya qilish;

- voyaga yetmaganlarni huquqbuzarliklar yoki boshqa g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlarni sodir qilishga jalb etish hollarini aniqlash va ularga barham berish.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 26 noyabrdagi qarori bilan “Ichki ishlar organlarining voyaga yetmaganlarga ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markazlari to‘g‘risida”gi nizomi qabul qilindi. Konstitutsiyamizning 64-moddasiga binoan, ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga etgunariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar. Davlat va jamiyat etim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o‘qitishni ta'minlaydi, bolalarga bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarni rag‘batlantiradi.

Ota-onalarning o‘z farzandlarini voyaga etgunlariga qadar moddiy ta'minlash va tarbiyalash majburiyati bu - ularning bolalar va jamiyat oldidagi majburiyatlaridir. Voyaga etish yoshi mamlakatimizda 18 yosh qilib belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga ko‘ra, voyaga yetish yoshi – bu shaxsning muomala layoqati bilan bog‘liq bo‘lib, u fuqaroning o‘z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega bo‘lish va ularni amalga oshirish, o‘zi uchun fuqarolik burchlarini vujudga keltirish va ularni bajarish layoqati, ya'ni muomala layoqati fuqaro voyaga yetgach, ya'ni 18 yoshga to‘lgach to‘la hajmda vujudga keladi³³.

Ota-onalar o‘zlarining voyaga yetmagan farzandlariga nisbatan teng huquq va majburyatlarga egadirlar.

Ota-ona voyaga yetmagan bolalariga, shuningdek voyaga yetgan bo‘lsa-da, mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga ta'minot berishga majburdirlar.

“Boqish” deyilganda, asosan yeb-ichish tushuniladi. “Moddiy ta'minot” esa o‘z ichiga yeb-ichishdan tashqari bo‘ladigan xarajatlar: kiyim-kechak, yashash uchun uy-joy, iqtisodiy ma'nodagi keng tushunchalarni qamrab oladi. Amaldagi qonunlar bolalar bilan bo‘lgan huquqiy munosabatlarda ota yoki onaning ustunlik huquqini belgilamaydi.

Ota-onalar o‘z farzandlarini umuminsoniy qadriyatlar va an'analar asosida tarbiyalashlari lozim.

O‘zbeklarda bolalar ota-onalarining ko‘z o‘ngida hamma vaqt tarbiyaga muhtoj bo‘lib ko‘rinadilar. Shuning uchun ular bolalari to‘la muomala layoqatiga yetganlaridan so‘ng ham ma'naviy tarbiyani davom ettiraveradilar.

Ma'lumki, ota va onalarning o‘z bolalariga nisbatan teng huquqli bo‘lishlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasida nazarda tutilgan xotin-qizlar va erkaklarning teng huquqliligiga asoslanadi. Ko‘rinib turibdiki, bola haqida g‘amxo‘rlik qilish, unga ta'lim-tarbiya berish ota-ona uchun faqat ahloqiy qoida bo‘lib qolmay, balki konstitutsiyaviy huquq va burch hamdir.

Bizning jamiyatda yetim-yesirlarni boshpana, oziq-ovqat, ust-bosh bilan ta'minlash, ularning tarbiyasini yo‘lga qo‘yish alohida ahamiyatga egadir. Bu ishlarni davlat o‘z zimmasiga oladi. Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan va butun jahonda taraqqiyotning “o‘zbek modeli” deb nomlangan besh tamoyilning biri ham aynan – “kuchli ijtimoiy siyosat yuritish”dir. Shuning uchun ham yurtimizda bu sohada qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 18 maydagi “Yosh oilalarni moddiy va ma'naviy qo‘llab-quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. Unga ko‘ra, tijorat banklari, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, Savdo-sanota palatasi, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va Moliya vazirligining tijorat banklari tomonidan imtiyozli shartlar asosida yosh oilalarga ipoteka, iste'mol kreditlari va mikro kreditlar shaklida quyidagi maqsadlar uchun 2007 yilda 50,0 milliard so‘m ajratish to‘g‘risidagi taklif ma'qullandi:

- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni tashkil qilish;

- uy-joy qurish, ta'mirlash va sotib olish (ijaraga olish);

- uy-xo‘jaligini yo‘lga qo‘yish;

- mebel va boshqa uzoq muddat foydalaniladigan hayotiy zarur tovarlar sotib olish.

Farmon har biri 30 yoshdan oshmagan, birinchi marta rasmiy nikohdan o‘tayotgan yoshlarga taaluqlidir. Bu holat yurtimizda yosh oilalar davlat va jamiyat e'tiborida ekanligini bildiradi.

Ota-onasiz qolgan bolalarning ijtimoiy himoyasi masalasiga davlat va jamiyatning e'tibori yanada kuchaytirilgan. Respublikamizda 93 ta “Mehribonlik” va maxsus maktab-internat uylari ishlab turibdi.

Ayrim obektiv sabablarga ko‘ra bolaning o‘z ota-onasidan tarbiya olish imkoniyati bo‘lmasa, u holda unga oilaviy tarbiya bolani biron-bir oilaga tarbiyaga (patronat) berish, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik belgilash yo‘llari bilan berilishi mumkin. Ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni joylashtirishning ushbu shakllari o‘z mazmun-mohiyati hamda tarbiya berish shakli bo‘yicha tubdan farq qiladi.

Oila huquqida bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) deb yuritilib, u O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 12-apreldagi 171-sonli qaror bilan tasdiqlangan “Voyaga yetmagan bolalarni farzandlikka va tarbiyaga olish (patronat) to‘g‘risida”gi Nizom bilan belgilanadi. Ushbu nizomga ko‘ra, ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan voyaga yetmagan bolalar, tarbiya va davolash muassasalarida, shuningdek aholini ijtimoiy himoyalash muassasalaridagi bolalar oilaga tarbiyaga beriladi.

Bolalarni oilaga tarbiyaga olish ixtiyoriy bo‘lib, u vasiylik va homiylik organlari bilan bolani olish istagini bildirgan shaxslar o‘rtasida tuziladigan maxsus shartnoma asosida amalga oshiriladi. Oila kodeksining 195-moddasiga ko‘ra, ushbu shartnomada bolalarni ta'minlash, tarbiyalash va ularga ta'lim berish, tarbiyaga olgan tutingan ota-onaning huquq va majburiyatlari, vasiylik va homiylik organlarining bolalarni tarbiyaga olgan oilaga nisbatan majburiyatlari, shartnomani bekor qilish asoslari va oqibatlari ko‘rsatilishi kerak.

Kelishuv tuzilishidan oldin bolani tarbiyaga olayotgan shaxsning turmush shart-sharoitlari va oila a'zolarining sog‘lig‘i tekshiriladi.

Bolalarni oilaga tarbiyaga berishda vasiylik va homiylik organlari ularga bir yo‘la kiyim-bosh va poyabzal beradi, bolani oilaga tarbiyaga olgan shaxsga esa, oilaga tarbiyaga olingan bolaning ta'minoti uchun qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda har oyda nafaqa to‘lab turadi.

Oilaga bolani tarbiyaga olish shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnoma esa vasiylik va homiylik organlari hamda bolani oilaga olmoqchi bo‘lgan tutingan ota-onalar (er-xotinlar, alohida fuqarolar bo‘lishi mumkin) bilan tuziladi.

Oilaga bolalarni tarbiyaga olish uchun shartnomada ko‘rsatilgan voyaga yetmagan bolalar bo‘lishi lozim. Vasiy (homiy)lar tutingan ota-onalardan farq qilib, vasiylik va homiylik organlari bilan shartnoma munosabatlarida bo‘ladilar.

Bolalarni oilaga tarbiyaga olayotgan tutingan ota-onalar albatta voyaga yetgan va muomalaga layoqatli bo‘lishlari shart. Oilaga bola olayotgan ota-onalarga ota-onalik huquqi nikohda bo‘lgan hamda yolg`iz fuqarolarga beriladi. Shartnoma tuzish vaqtida tutingan ota-onalarning ma'naviy-ahloqiy qiyofalari, moddiy-maishiy sharoitlari, yoshi va boshqa sharoitlari hisobga olinadi. Yoshidan qat'iy nazar, bolalar shartnoma tuzish vaqtida ishtirok etmaydilar. Tutingan oilalarga ota-onalik homiyligidan mahrum etilgan bolalar qabul qilinadi.

Farzandlikka olish instituti ham bolani o‘z oilasidan tashqari tarbiyalashning mustaqil shaklidir. Darhaqiqat, bugungi kishilik jamiyatiga hamjihatlik, jipslik, oqillik, insof va adolat xosdir. Ushbu ma'naviy-axloqiy negizlar bilan inson boshqa mavjudotlardan keskin farq qiladi. Shuningdek, unda aql-idrok, tafakkur bor. Shu ma'noda olganda, farzandlikka olish haqida so‘z ketganda, albatta, davlat va jamiyat erishgan yutuqlar va milliy manfaatlar, xususan, oila va bolalar manfaatlaridan kelib chiqish lozim.

Ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan va etim bolalar, ayni vaqtda faqat voyaga yetmagan bolalarnigina ularning manfaatlarini ko‘zlab farzandlikka olinadi. Farzandlikka olish bolani farzandlikka olishni istagan shaxslarning arizasiga binoan hamda vasiylik va homiylik organi (xalq ta'limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta'minot bo‘limlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari – vasiylik va homiylik organlaridir) tavsiyasiga ko‘ra tuman (shahar) hokimi qarori bilan rasmiylashtiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 12-apreldagi 171-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish Qoidalari”da belgilanishicha, Fuqarolik holati hujjatlarini yozish (FHDYo) organi qabul qilingan hujjatlar asosida tug‘ilganlik haqidagi dalolatnoma yozuviga tegishli o‘zgartishlarni kiritadi va tug‘ilganlik haqida yangi guvohnoma beradi. Farzandlikka oluvchilar bolaning tug‘ilishi qayd etilgan daftarga uning ota-onasi deb yozilishi kerak. Bolaning manfaatlaridan kelib chiqib, zarur hollarda bolaning familiyasi, ismi, otasining ismigina emas, balki tug‘ilgan sanasi ham bir yildan ortiq bo‘lmagan farq bilan o‘zgartirilishi mumkin. Agar bola o‘n yoshdan oshmagan bo‘lsa, tug‘ilgan joyi ham O‘zbekiston Respublikasi doirasida o‘zgartirilishi mumkin.

Voyaga yetgan erkak yoki ayol fuqarolar farzandlikka oluvchilar bo‘lishi mumkin. Quyidagi shaxslar farzandlikka oluvchilar bo‘lmaydilar: ota-onalik huquqidan mahrum qilingan yoki ota-onalik huquqi cheklanganlar; qonunda belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklanganlar; asab kasalliklari yoki narkologiya muassasalarida ro‘yxatda turuvchilar; farzandlikka olganligi bekor qilingan sobiq farzandlikka oluvchilar; qasddan sodir qilingan jinoyatlari uchun ilgari hukm qilinganlar.

Qonun o‘gay ota va o‘gay ona tomonidan farzandlikka olish hollaridan tashqari holatlarda farzandlikka oluvchi va farzandlikka olinuvchilar yoshidagi farq o‘n besh yoshdan kam bo‘lmasligini shart qilib qo‘yadi.

Farzandlikka olingan bolalar barcha shaxsiy va mulkiy huquqlarda farzandlikka oluvchining o‘z bolalariga tenglashtiriladi. Ayni vaqtda farzandlikka olinganlar va ularning ota-onasi (shuningdek, qarindoshlari) bir-birlariga nisbatan shaxsiy va mulkiy huquqlarni yo‘qotadilar hamda o‘zaro majburiyatlardan ozod bo‘ladilar.

Vasiylik va homiylik ham fuqarolarga ularni ta'minlash, tarbiyalash, ta'lim berish maqsadida, shuningdek ularning shaxsiy va mulkiy huquqlari va manfaatlarini himoya qilish uchun belgilanadi.