Yosh va pedagogik psixologiya

O'qituvchining kasbiga xos xislatlari

Ota-onalar o'?ituvchidan uning ish staji va yoshi ?anday bo'lishidan ?atiy nazar, farzandlarini tarbiyalash va o'?itish ma?oratini kutadilar.
O'?uvchilar esa o'?ituvchilarni uch xil xislatlari bo'yicha xarakterlab beradilar. Jumladan, birinchidan, o'?ituvchining odamgarchiligi, adolatliligi, sof vijdonliligi, bolalarni yaxshi ko'rish xislatlari; ikkinchidan, o'?ituvchining sezgirligi, talabchanligi bilan bo?li? tash?i xislatlari va xul?-atvoriga ?arab; uchinchidan, o'?ituvchining o'z fanini bilishi, uni tushuntira bilishi kabi ta'lim jarayoni bilan bo?li? xislatlariga ?arab xarakterlab beradilar.
Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga ?o'yiladigan talablar bilan birga, o'?ituvchi shaxsi va uning faoliyatiga nisbatan ?o'yiladigan ijtimoiy talablar ?am o'sib bormo?da.
O'kituvchiga jamiyat tomonidan ?o'yiladigan talablar, turli xilda ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning shu tari?a talablarga javob berishga sub'ektiv tayyorligi muayyan o'?ituvchining pedagogik faoliyatga na?adar tayyorligidan dalolat beradi.
Shunisi mu?imki, zamonaviy o'?ituvchi uchun zarur bo'lgan shaxsiy
xislatlarni batafsil ko'rib chi?ish kerak. Bular ?anday xislatlarekan?
Ko'pchilik psixologlar, shu bilan birga o'zbekistonlik psixolog olimlar tomonidan olib borilgan tad?i?otlar zamonaviy o'?ituvchilar uchun eng zarur xislatlarni ani?lab olish imkoniyatini beradi. Rossiya psixologlaridan N.V.Kuzmina, V.Slastenin, F.N.Gonobolin, o'zbekistonlik psixologlardan
R.Z.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, S.Jalilova, A.Jabborov, M.Kaplanova va bosh?alar tomonidan olib borilgan ilmiy-tad?i?otlar o'?ituvchilik kasbini atroflicha o'rganib, ancha batafsil ko'rsatmalar berish imkoniyatini yaratadi. Bunda gap o'?ituvchilik kasbining professiogramma (ma'lum tizimga keltirilgan, me?nat psixologik tomonidan o'rganishga va undan kelgusi amaliy faoliyatda foydalanishga ?aratilgan ?is?a va ?ar tomonlama batafsil ko'rsatib berilgan ?ujjatga professiogramma deyiladi). Professiogramma psixologik nu?tai nazardan ishlab chi?arish faoliyati xarakteristikasi (ani? birorta kasb bo'yicha kelgusi amaliy ishlar uchun zarur bo'lgan mazmundagi barcha tomonlarini o'z ichiga olishi kerak) ustida boradi.
O'?ituvchi professiogrammasi muayyan fan tomonidan o'kituvchiga ?o'yiladigan maxsus talablarni o'z ichiga ?amrab olishi lozim.
Bo'lajak o'?ituvchi u yoki bu xildagi fan tomonidan ?anday talablar ?o'yilishini bilishi va shu asosida o'?uv-tarbiya jarayonini tashkil ?ilish uchun pedagogika oliy o'?uv yurtlarida muayyan mutaxassislik bo'yicha o'?ituvchi professiogrammasi ishlab chi?ilishi zarurdir.
Psixologik tad?i?ot ishlarini olib borgan M.Abdullajonova, Ye.Gladkova, A.Mashkurov, T.?amro?ulov, E.Xidirov va bosh?alarning ilmiy izlanishlari o'zbek tili va adabiyoti, o'zbek maktablarida rus tili va adabiyoti, matematika, jismoniy tarbiya o'?ituvchilari va maktabgacha tarbiya muassasalarining tarbiyachilari kabi ?ator mutaxassisliklar bo'yicha o'?ituvchi professiogrammasining taxminiy modelini, ya'ni namunasini ani?lab olish imkoniyatini berdi. ?ar bir mutaxassislik bo'yicha o'?ituvchining ixtisoslashgan xarakteristikasini nazarda tutgan professiogrammasi tuziladi. Jumladan, maktabning o'?ituvchi-murabbiysi professiogrammasini misol ?ilib keltiramiz. Professiogrammada mu?im xislatlardan borgan sari birmuncha ortib borishini ?isobga olgan ?olda o'?ituvchining ?uyidagi xislatlari ko'rsatib berilishi lozim.
1) O'?ituvchining shaxsiy xislatlari:
-bolalarni yaxshi ko'rish, ularni sevish;
-amaliy-psixologik akl-farosatlilik;
-me?natsevarlik;
-jamoat ishlarida faollik;
-me?ribonlik;
-kamtarlik;
-odamiylik, dilkashlik;
-uddaburonlik, musta?kam xarakterga ega bo'lish;
-o'z bilimlarini oshirishga intilish.

2. 
   Kasbiga xos bilimlari:
   

-ta'lim va tarbiya jarayoni mo?iyati bilan uning ma?sad va vazifalarini tushunishi;
-psixologiya asoslari, yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya asoslarini bilishi;
-etnopsixologik bilimlarni egallashi;
-?ozirgi zamon pedagogikasi asoslarini bilishi;
-?ozirgi zamon pedagogikasining metodologik asoslarini egallanganligi;
-maktab yoshidagi bolalarning psixologik-pedagogik xususiyatlarini tushunishi;
-o'z fanini o'?itish metodikasini bilishi;
-o'?uvchilarga tarbiyaviy ta'sir etishning samaradorligini bilishi;
-ota-onalar va jamoatchilik bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning mazmunini bilishi.

2. 
   O'z kasbiga xos xislatlari:
   

-milliy ?ayta ?urish mafkurasi bilan musta?il davlat mafkurasini tushunishi;
-zamonaviy maktabda olib boriladigan o'kuv-tarbiya jarayonida umuminsoniy boyliklar, milliy an'analar va urf- odatlarning a?amiyatini tushunishi;
-o'?ituvchining kuzatuvchanligi;
-o'z di??at-e'tiborini ta?simlay olishi;
-pedagogik fantaziya (xayol)ning rivojlanishi;
-o'ziga tan?idiy munosabatda bo'la olishi;
-o'zini ?o'lga ola bilishi, o'zini tuta olishi;
-pedagogik takt;
-nut?ning emosional ifodalanishi;

2. 
   Shaxsiy - pedagogik uddaburonligi:
   

-dars mash?ulotlari uchun zarur materiallarni tanlay bilishi;
-o'?uvchilarning bilish faoliyatini bosh?ara olishi;
-ta'lim va tarbiya jarayonida o'?uvchilar ongining tara??iy etib borishini isti?bolli ravishda rejalashtira olishi;
-pedagogik vazifalarni shakllantirish va tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishni bilishi;
-bolalar jamoasiga ra?barlik ?ilishda o'z faoliyatini rejalashtira
bilishi;
-o'?uv ma?sadlarini rejalashtira olishi;
-o'zini talim-tarbiya ishlariga tayyorlash tizimni rejalashtira olishi.

2. 
   Tashkilotchilik malakalari:
   

-bolalar jamoasini uyushtira bilishi;
-turli sharoit va vaziyatlarda bolalar jamoasini bosh?ara olishi;
-bolalarni biror narsaga ?izi?tirib, ularni faollashtira olishi;
-amaliy masalalarni ?al etishda o'zining bilim va tajribalarini
ustalik bilan tez ko'llay olishi.

2. 
   Kommunikativ malakalari:
   

- bolalarii o'ziga jalb etishni bilishi;
- bolalar va ota-onalar bilan ma?sadga muvofi? Pedagogik munosabatlarni tiklashni bilishi;
- bolalarning jamoalararo va jamoa ichida o'zaro munosabatlarini tartibga solishni bilishi;
- bolalar va ota-onalar bilan tash?aridan alo?a bo?lashni bilishi.

2. 
   Gnostik malakalari:
   

- bolalarning asab-psixik tara??iyoti darajasini ani?lay bilishi;
- o'zining tajribasi va pedagogik faoliyati natijalarini tankidiy ta?lil kila olishi;
- boshka shkituvchilarning tajribalarini o'rganib, undan nazariy va amaliy tomondan to'?ri xulosa chikara olishi;
- psixologik va pedagogik adabiyotlardan foydalanishni bilishi;
- o'?uvchilarni to'?ri tushunib, ularning xulk-atvor sabablarini tushuntirishni bilishi.

2. 
   Ijodiy xislatlari:
   

- pedagogik ma?oratini takomillashtirishga intilishi;
- o'?uvchilarni tarbiyalash dasturini ishlab chikish va uni amalga oshirish ?obiliyati;
- o'zini o'?uvchi o'rniga ko'yib, bo'lib o'tgan ?odisalarga uning nazari bilan karay olishi;
- o'zining o'?uvchiga pedagogik ta'siri natijalarini oldindan k o'ra bilishga intilish;
Shunday kilib, ko'rsatib o'tilgan modelning asosiy tuzilishi tarikasida ?uyidagilar keltiriladi:
-shaxsning jamoatchilik va kasbiy yo'nalishi;
-pedagogik ma?orat va ?obiliyati;
-xarakterining psixologik xususiyatlari;
-bilish faoliyati;
-o'kituvchi shaxsining bolalarni kasbga tayyorlash ishlari darajasidagi umumiy tarakkiyoti.
Professiogramma yoshlarga o'zlarining kelgusida o'kituvchilik kasbini to'?ri va ongli ravishda tanlab olishlariga yordam beradi.
Professiogrammani kasbga xos ravishda o'kitishni tashkil kilishda ta'limning samaradorligi va uning muvaffa?iyati kanday bilim va ko'nikmalarga,ayniksa, shaxsning kanday ?obiliyat va shaxsiy xislatlariga bo?lik ekanligini albatta ko'rsatish zarurdir.
Mana shu professiogrammaga asosan bo'lajak mutaxassis - o'kituvchilarning sifat ji?atidan o'z kasbiga nakadar tayyorligi ?akida bir fikrga kelishimiz mumkin.
Tayyorlangan o'kituvchi shaxsining yukoridagi ana shu talablarga mos kelish yoki kelmasligi, oliy pedagogika maktablarining kanday o'kituvchi tayyorgarligini ko'rsatib beradi.
Pedagogik kasb, ma'lumki, ?ar kimning ?am ko'lidan kelavermaydi. Pedagogik faoliyatdan yutuklarga fakat shu kasbga kizikkan, shu faoliyat bilan shu?ullanishga moyil, okibat natijada esa, pedagogik ?obiliyatga ega bo'lgan kishilargina erisha oladi.

2.