Yosh va pedagogik psixologiya

BOB. TA'LIM PSIXOLOGIYASI

1. 
   O'quv faoliyatining psixologik mohiyati.
   
2. 
   O'qish motivlari.
   
3. 
   Bilimlarni o'zlashtirish jarayoni va uning psixologik
   

komponentlari.

4. 
   Ta'limning noan'anaviy usullari. Mustaqil tafakkurni rivojlantirish.
   
5. 
   Ko'nikma va malakalarni shakllantirish.
   
6. 
   O'quv faoliyatini boshqarish.
   

1997 yilda qabul qilingan "Ta'lim to'qrisida"gi qonun va "Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida" shaxs kamoloti asosiy masala sifatida e'tirof etilgan. Prezidentimiz I.A.Karimov: "I?tisodiy va siyosiy so?alardagi barcha islo?otlarimizning pirovard ma?sadi yurtimizda yashayotgan barcha fu?arolar uchun munosib ?ayot sharoitlarini tashkil kilib berishdan iboratdir. Aynan shuning uchun ?am ma'naviy ji?atdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta'lim va maorifni yuksaltirish, milliy uy?onish ?oyasini r o'yobga chi?aradigan yangi avlodni voyaga etkazish davlatimizning eng mu?im vazifalaridan biri bo'lib ?oladi", degan edilar.
Maktab jamiyatning ijtimoiy institutlaridan biri. Maktab jamiyatning buguni emas, balki kelajakka yo'naltirilgan rivojini belgilaydi. Maktabning ma?sadi ta'lim va tarbiya berishdir.

1. 
   O'quv faoliyatining psixologik mohiyati
   

O'quv faoliyati bu shunday faoliyatki, unda shaxsning psixik jarayonlari shakllanadi va rivojlanadi, uning asosida yangi faoliyatlar yuzaga keladi. O'?uv faoliyati insonning butun ?ayoti davomida namoyon bo'luvchi uzluksiz jarayondir.
Rus psixologi A.N.Leontev inson faoliyatining psixik va amaliy shakllari mavjudligini, bola ongi aynan o'?uv faoliyatida o'sishini ta'kidlaydi.
D.B.Elkonin esa o'?uv faoliyatining xususiyatlarini ko'rsatib, uni mo?iyatiga, mazmuniga va o'zini namoyon bo'lish shakliga ko'ra ijtimoiyligini ta'kidlaydi.
O'?uv faoliyati bu shunday faoliyatki, uning natijasida avvalo o'?uvchida o'zgarish yuz beradi. Uning ma?suli turli motivlar asosida ?urilgan bo'lishi darkor. Bu motivlar bevosita o'?uvchi shaxsining o'sishi va rivojlanishi bilan bo?li? bo'lishi kerak. O'?uv faoliyati ta'lim, o'?ish va o'rganish degan tushunchalar bilan bevosita bo?likdir. Ta'lim o'?ituvchi va o'?uvchi ?amkorligidagi o'?uv faoliyati, o'?ituvchining bilim, ko'nikma va malakalarini o'?uvchilarga o'rgatish
jarayonidir.
Ta'lim jarayoni bevosita muayyan axborotni, ?arakatlarni, xul?-atvorning shakllarini o'zlashtirishga ?aratilgandir. O'?ish va o'rgatish tushunchalari o'?uv faoliyati bilan bo?li? bo'lib, ular bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirishga, o'rgatishga xizmat ?iladi.
O'?uv faoliyatining besh elementi mavjud:

1. 
   O'?uv motivlari.
   

2.O'?uv topshiriklari.
3. O'?uv ?arakatlari.

4. 
   O'?ituvchining nazorati.
   
5. 
   O'?ituvchining ba?olashi.
   

D.B.Elkoninning ta'kidlashicha, o'?uv faoliyatining shakllantirilishi bu faoliyat ayrim kishilar bajarilishini asta-sekinlik bilan o'?uvchining o'ziga o'?ituvchining ishtirokisiz musta?il bajarish uchun o'tkazilishidir.
Ta'lim jarayoni alo?ida tashkil etiladigan ?amda bosh?ariladigan faoliyat bo'lib, u o'?uvchilarning o'?uv faoliyatlarini tashkil etadi va ularni bosh?aradi. Ta'lim jarayoni besh elementdan iborat:
1. Ta'limning maksadi - nima uchun o'?itish kerak?

2. 
   Ta'limning mazmuni - nimaga o'?itish kerak?
   
3. 
   Ta'limniig metodlari, usullari va pedagogik mulo?ot yo'llari.
   
4. 
   Ta'lim beruvchi.
   
5. 
   O'?uvchi.
   

Ta'lim jarayonini tashkil etish: ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffa?iyatli tashkil etish uchun zarur bo'lgan tash?i olamning mu?im a?amiyatli xossalari xususidagi axborotning o'zlashtirilishi: faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topgan usullari va jarayonlarining o'zlashtirilishiga; ma?sadga muvofik keladigan usullar va jarayonlarni to'?ri tanlash va foydalanishga bog'liq.
Ta'lim jarayonining muvaffa?iyati:

1. 
   Motivasiya.
   
2. 
   Ma'lumot usullari.
   
3. 
   Ma'lumotning tushunarliligi.
   
4. 
   Xotira.
   
5. 
   Ma'lumotni ko'llash.
   

Ta'lim va ta'lim jarayonida bolaning rivojlanishi muammosi yosh davrlari vapedagogik psixologiya fanining asosiy masalalaridan biridir. Ta'lim va rivojlanish muammosiga doir ?ator nazariyalar ishlab chi?ilgan bulib, ulardan biri:
1. A?liy xatti-?arakatlar, bilimlar, malaka va ko'nikmalarni bos?ichma-bos?ich rivojlantirish nazariyasi (P.Ya.Galperin).
P.Ya.Gal'perin nazariyasi bo'yicha bilimlarni o'zlashtirish jarayoni olti bos?ichni boshidan kechirib, ularga:
1. Motivasiya.

2. 
   Tushuntirish.
   
3. 
   Moddiy formadagi ?atti-?arakatlarni bajarish.
   
4. 
   Baland ovozda ?atti-?arakatlar va vazifalarni bajarish.
   
5. 
   Bajariladigan ?atti-?arakatlarni ichki rejada ovoz chi?armay bajarish.
   
6. 
   Faoliyatni fikran bajarish kiradi.
   

Ushbu nazariyada ta'limning uchta asosiy turlari ajratiladi:
- birinchi turda - ?atti-?arakatlarni o'zlashtirish xatolar bilan
kechadi, berilayotgan material yetarli darajada anglanilmaydi, ta'lim oluvchi ta'limning asl mo?iyatini tushunib yetmaydi;
- ikkinchi turda - materialni nisbatan dadil va t o'la tushunilishi va material bilan bo?li? tushunchalarni ajratilishi bilan xarakterlanadi;
- uchinchi tur - tez, samarador va bexato ?atti-?arakatlarni o'zlashtirilishini ta'minlab beradi.
V.V.Davidov nazariyasi. Ushbu nazariya kichik maktab yoshidagi o'?uvchilarni ilmiy tushunchalarni o'zlashtirilishini tashkil ?iladi.
Bunda o'?uvchilar tomonidan ta'lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini o'zlashtirilishi lozim bo'lib, bu o'z o'rnida xususiydan umumiy bilimlarga o'tilishni ta'minlaydi. Qator nazariyalar muammoli ta'lim bilan bo?li? bo'lib, L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan olib borilgan tad?i?otlar ta'limda muammoli darslarni tashkil etishga ?aratilgandir.
Ta'limning psixolik asoslari muammosi ko'pgina masalalarni ?amrab oladi. Ta'limning muvaffa?iyati bir ?ator psixologik omillarga bo?li? bo'ladi. Avvalo o'?uvchining o'?ishga bo'lgan munosabatiga to'xtaylik. Bu munosabat di??atda, ?is- tuy?ularda, ?izi?ishlar va irodada, shuningdek, shaxsning tutgan yo'lida namoyon bo'ladi.
Ta'lim jarayoni avvalo o'?uvchilar di??atini yo'lga solishni talab etadi. Darslarda ko'rgazmali ?urollardan, axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish ta'lim oluvchida ixtiyorsiz di??atni yuzaga keltiradi. Ta'lim jarayonida ta'lim beruvchining vazifasi darsda ishlash ?olatini yuzaga keltirishgina emas, balki o'?uvchilarning darsda o'tiladigan materialini idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish ?amdir. Dars jarayonida o'?uvchilarning di??ati o'zgarib turadi. O'?itish jarayonida bu ?onuniyatlarni nazarda tutish va o'?uvchilar di??atini materialning asosiy ji?atlariga jalb etish ?amda ularni takrorlash kerak.
Ta'lim jarayonining samaradorligi ko'p ji?atdan o'?ituvchi tomonidan beriladigan ko'rsatmalarga ?am bo?li?. O'?ituvchining roli shundan iboratki, u o'?uvchilarga tegishli ustanovkani ?osil kilishi, nimani va?tincha, nimani umrbod esda olib kolishi kerakligini, nimani butunlay esda olib ?olmasdan, fa?at tushunib olish kifoya ?ilishini, nimani so'zma-so'z esda olib ?olishni, nimaning ma'nosini o'z so'zlari bilan aytib berish uchun esda olib ?olish zarurligini ko'rsatib o'tishi lozim. Kuzatishlar ko'rsatadiki, bunday ko'rsatmalar berilmaganda, o'?uvchilarda ko'pincha noto'?ri tasavvurlar vujudga keladi.
O'?itishning emosionalligi ta'limning muvaffa?iyatliligini ta'minlovchi omillardan biridir. Ta'lim berish jarayoni emosional jarayon.
Agar o'?uvchilarga berilayotgan axborot ularda ?ech ?anday ?is-tuy?u uy?otmasa, uni o'?uvchilar yaxshilab esda olib ?olmaydilar. Gap o'?uvchilarning psixik ?olatlari, ya'ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari ?a?ida ?am borishi kerak, albatta. Ulardagi ?uvonchli, optimistik kayfiyat o'?uv faoliyatini juda samarali ?iladi. O'?uvchilar emosional ru?dagi materialni durustro? o'zlashtirib oladilar.
O'tkazilgan tajribalar o'?uvchilar ?ech ?anday ?is-tuy?u uy?otmaydigan materialga ?araganda, emosional ru?dagi materialni yaxshiro? eslab ?olishlarini ko'rsatadi. O'?ituvchi o'?uv jarayonining emosional tomoni ?a?ida ?amxo'rlik ?ilishi kerak. Bu muammo juda mu?im a?amiyatga ega, Chunki, birinchidan, ta'limning mazmuni ni?oyatda murakkablashib, ?ajmi esa ?oyat kattalashib ketgan. Uning muvaffa?iyatli o'zlashtirilishiga erishish uchun o'?uvchilarning o'?uv faoliyatini kuchaytirish lozim. Ijobiy tuy?ular o'?uv me?natining samaradorligiga kuchli ta'sir etadi. ?afsala bilan bajarilgan be?araz munozara paydo bo'ladi, ba?slashiladi, befar? ?aragan yoki undan ?am salbiy munosabatda bo'lgan ishga esa, ?ech ?anday ?afsala bo'lmaydi.
Jamiyatimizdagi me?nat - ?a?i?iy ijod, ?uvonch manbai. Maktab o'?uvchilarida o'?uv me?natiga ijobiy munosabat uy?otib, me?natning ?a?i?iy ijodga, ?uvonch manbaiga aylanishiga ko'maklashish kerak.
?adimda greklar juda ajoyib iborani ?o'llaganlar: "Talaba -to'ldirilib turilishi kerak bo'lgan idish emas, balki yo?ib turilishi lozim bo'lgan mash'aldir". Bu fikrning tagida chu?ur ma'no bor. Zero, o'?ituvchi biz yu?orida ta'kidlab o'tgan ta'lim metodlari: muammoli ta'lim, ?isman izlanish metodi va tad?i?ot metodlaridan keng ?o'llanishi kerak. Ta'lim jarayonini bugungi kundagi asosiy talablaridan biri erkin fikrlovchi, musta?il tafakkurga ega bo'lgan shaxsni shakllantirish bo'lib, yu?orida aytib o'tilgan metodlardan foydalanish uch?unlardan katta mash'allar paydo bo'lishini ta'minlab beradi.
Ta'lim jarayonida o'?uvchilarning bilishga ?izi?ishlari ?oyat katta rol o'ynaydi. Ma'lumki, ?izi?ish o'?uvchilarning emosional bezagi, biror buyumni, biror faoliyatni tanlash munosabati va yo'nalishidir.
Ma'lumki, psixologiyada ?izi?ishning ikki turi o'?uvchilarning ta'lim jarayonida ani?lanadi. Birinchisi, bevosita ?izi?ish, ikkinchisi bilvosita ?izi?ish. ?ar bir o'?ituvchi o'z o'?uvchilarida o'z faniga nisbatan bilvosita ?izi?ishni tarkib toptirishga ?arakat ?iladi. ?izi?ishlar or?ali o'?uvchilarda ta'limga faol munosabat namoyon bo'ladi. Psixologiyada ?izi?ish - bu shaxsning o'zi uchun ?immatli yoki yo?imli bo'lgan muayyan narsa yoki ?odisalarga munosabatidir.
?izi?ishlar shaxsning mu?im va individual xususiyatlaridan biri bo'lib ?isoblanadi. ?izi?ishlar o'?uvchilar ?ayotida katta rol o'ynaydi. Ular o'?uv faoliyatini faollashtiruvchi asosiy turtkilar - motivlardir. Kizi?ishlar maktab o'?uvchisiga fan asoslarini durustro? o'zlashtirib olishlariga, a?liy
?obiliyatlarning o'sishiga, bilim doirasining kengayishiga imkon beradi.
O'?ituvchilarning vazifasi o'?uvchini dastlab ?izi?tirib ?olgan ishning o'zi bilan shu?ullanishga majbur ?ilish emas, balki undagi ?izi?ishlarni chu?urlashtirish va kengaytirish, ta'sirchan ?ilish, ?izi?ishlarining markaziga aylanib ?olgan faoliyat bilan shu?ullanish istagiga, mayliga aylantirishdir.
O'?uvchilarning muayyan ma?sadni ko'zlab ish tutishida, ?iyinchiliklarni yenga olishida, ishdan chal?itadigan narsalar bilan shu?ullanishdan o'zini tiya olishida, unda o'?ishga ishtiyo? tarkib toptirishda namoyon bo'ladigan iroda, ta'lim jarayonida alo?ida a?amiyat kasb etadi.
Umumiy psixologiya kursidan ma'lumki, iroda bu shaxsning o'z oldiga ?o'ygan ma?sadining ani?ligi, uni amalga oshirish uchun intilishi, ma?sad yo'lida ma'lum bir ?arorga kelish tezligi va uni o'z va?tida ijro etishi bilan belgilanadigan sifatidir. Ta'lim jarayonida o'?uv materialiga bo'lgan di??atning bar?aror bo'lishida irodaviy zo'r berishning a?amiyati ni?oyatda kattadir. Ta'limda iroda o'?uvchida maktab va uyda o'tkaziladigan mash?ulotlarga tayyor turishda namoyon bo'ladi. O'?uv materialini o'rganish, eslab ?olish va o'?uvchining irodaviy zo'r berishiga bo?li?. Iroda o'?uvchilarning fikrlash faoliyatlarida - masalani yechishga, ?o'yilgan savolga javob topishga va ?okazolarga intilishida namoyon bo'ladi. Ular o'?uvchilarda ko'nikma, va malakalarni ?osil ?ilishda ?am tarkib topadi. Psixologlar olib borgan tad?i?otlarda o'?uvchilar tomonidan berilgan materialning o'zlashtirilishi ko'p ji?atdan irodaning tarbiyalanishiga bo?li?dir. Irodaviy aktivlik ta'limning zarur shartidir. Ta'lim muassasasidagi ta'lim jarayonining o'zi o'?uvchilardan irodaviy o'stirish omillaridan biridir. Bunda o'?uvchilarning kundalik rejimi, o'?ish va o?ilona dam olishni bir-biri bilan to'?ri almashtirib turishda katta rol o'ynaydi.
Ta'lim jarayonida bilish jarayonlarini shakllantirishga alo?ida e'tibor berish lozim. Zero bilish jarayonlari juda murakkab faoliyat bo'lib, unda jonli musho?adadan mav?um tafakkurga, mav?um tafakkurdan esa amaliyotga o'tiladi, ana shundan so'ng ob'ektiv ?a?i?at bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda k o'rib chi?ishimiz lozim bo'lgan narsa o'?uv materalini idrok ?ilish jarayonidir. Umumiy psixologiya kursidan ma'lumki, idrok bu narsa va ?odisalarni sezgi organlariga ta'sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo bo'lishi bo'lib, idrok etish jarayoni ta'limda turli formalarda o'?ituvchining o?zaki ?ikoya ?ilishida, su?bat o'tkazishda, ma'ruza o'?ishida, kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko'rgazmali ?urollar ko'rsatish, ekskursiyalar o'tkazish, o'?uvchining o'ziga darsliklar ?amda bosh?a ko'llanmalarni o'?itish tarzida o'tishi mumkin. Shuni alo?ida ta'kidlash lozimki, idrokni tarkib toptirishda o'?uvchilarning yosh xususiyatlarini ?isobga olish ni?oyatda mu?imdir.
Chunki, fazoni, va?tni va ?arakatlarni idrok etishda ?am yosh xususiyatlarda turli far?lar mavjud bo'ladi.

2.