Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Opsionlar bilan bog‘liq risklar. Opsion bitimlar o‘z egasiga 

obligatsiya, veksel va boshqa turdagi foizli qimmatli qog‘ozlarni sotib 

olish, sotish yoki kelishuv shartlarini o‘zgartish huquqini beradi. Bunday 

bitim asosida mijoz kreditlarini muddatdan oldin qaytarishi, shuningdek, 

depozitlarini muddatdan oldin qaytarib olishi mumkin. Bu qadar erkinlik 

bank aktiv va passividagi muddat doirasidagi nomutanosiblikka olib 

keladi. Natijada bank bundan yaxshigina foiz riskiga duch keladi.  

[284]. Marja – bank aktivi keltirgan daromad foizi bilan bank 

majburiyatlari bo‘yicha xarajat foizi o‘rtasidagi tafovutdir. Bank 

marjasini ikki qismga ajratish mumkin: 

 

Foizli marja (F

lm

) – bu daromad keltiruvchi aktivlar 

(qimmatbaho qog‘ozlar, kreditlar, boshqa investitsiya loyihalari) dan 

keladigan foiz daromadlari (F

d

) bilan bank tomonidan jalb qilingan 

resurslar bo‘yicha foiz majburiyatlari (F

m

), ya’ni xarajatlari o‘rtasidagi 

farq: 

 

m

d

lm

F

F

F

−

=

 

 

Foizli marja tijorat banklari tomonidan foyda darajasini 

rejalashtirish jarayonida asosiy strategik ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu 

---

 

452

yerda daromad keltiruvchi aktivlardan olinadigan foiz daromadlari 

majburiyatlar bo‘yicha foiz xarajatlaridan katta bo‘lishi, ya’ni:  

 

m

d

F

F

>

 

 

foyda miqdorini orttiradi. Foizli marjaning nisbiy ko‘rsatkichi 

quyidagicha aniqlanadi: 

 

 

100

⋅

=

d

f

А

SD

М

 

 

Bu yerda: 

M

f 

– foizli marja; 

SD – foiz evaziga erishilgan sof daromad; 

A

d

 –  daromad keltiruvchi bank aktivi summasi. 

Amaliyotda foizli marjani hisoblash uchun quyidagi formuladan 

foydalaniladi: 

 

 

100

⋅

−

=

d

f

А

Х

SD

М

 

 

Bu yerda: 

X – foizlarni to‘lash uchun sarflangan xarajatlar. 

Foizli marjani tahlil qilish quyidagi yo‘nalishlarda amalga 

oshirilishi mumkin: 

 

foizli marjaning haqiqiy darajasi bilan oldingi davrdagi darajasini 

qiyoslash. Bunday tahlil foizli marjaning dinamikasini kuzatish 

imkoniyatini beradi;  

 

foizli marja darajasini standart daraja yoki o‘xshash banklardagi 

marja darajasi bilan qiyoslash; 

 

foizli marjaning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar (kompo-

nentlar) salmog‘ini tahlil qilish; 

 

foizli marjaning o‘zgarishini boshqarishni talab qiluvchi qarorlar 

qabul qilish uchun marja foizining o‘zgarish chegaralarini aniqlash.  

Foizli marjaning o‘zgarishiga quyidagi asosiy omillar ta’sir qiladi: 

 

kredit qo‘yilmalarining hajmi, tarkibi va manbalari; 

 

to‘lov muddatlari; 

 

foiz stavkalarini qo‘llash xarakteri va ularning dinamikasi.