Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

35-jadval. 

Lizing va kredit, ular o‘rtasidagi farqlar 

 

 

Munosabat turlari 

№

 Farqli 

jihatlari 

Kredit Lizing 

1.

 

Obyektga nisbatan 

mulkchilik huquqi 

 

Mulkdan 

foydalanish va uni 

boshqarish huquqi 

to‘la qarz oluvchiga 

o‘tadi 

 

Mulkka egalik 

qilish va undan 

foydalanish mulkiy 

huquqdan to‘la ajraladi. 

Mulkka ijaraga oluvchi

 

xo‘jayinlik qiladi. 

 

2.

 

Sotuvchiga nisbatan 

xaridorning kim 

bo‘lishi 

 

 Kredit oluvchi 

yoki uning vakili 

Agar lizing oluvchi lizing 

sotuvchini o‘zi tanlasa, u 

holda har ikkala subyekt 

bir xil mavqega ega 

bo‘ladi. Agar lizing 

oluvchi lizing sotuvchini 

o‘zi tanlamasa, u holda 

lizing beruvchining o‘zi 

xaridor sifatida maydonga 

chiqadi. 

3.

 

Kredit ta’minoti 

nuqtayi nazardan 

 

 Mulkni 

garovga qo‘yish 

 

 Bank kafolati  

 

 Asosan lizing obyekti 

---

 

248

 

 Ipoteka  

 

 Sug‘urta 

4.

 

Lizing obyektiga 

qilinadigan xarajat 

tasnifi nuqtayi 

nazardan 

 

Kredit hisobiga 

investitsiyalash 

 

Lizing to‘lovlari, 

ya’ni: 

→

 

kredit uchun to‘lov; 

→

 

amortizatsiya 

ajratmalari; 

→

 

komission to‘lovlar; 

→

 

qo‘shimcha xizmatlar 

uchun to‘lovlar; 

→

 

qo‘shilgan qiymat 

solig‘i; 

→

 

sug‘urta to‘lovlari 

5.

 

Kredit berish va uni 

qoplash shakli 

 

Valuta-pul 

shaklida  

 

Tovar shaklida; 

 

Valuta-pul shaklida; 

 

Aralash shaklda 

6.

 

Kredit va savdo oldi-

sotdisidagi bog‘lanish 

nuqtayi nazardan 

 

 Kredit 

munosabati oldi-sotdi 

aktini bajarish bilan 

bog‘liq 

 

 Har doim ham sotib 

olishdan boshlanmaydi 

yoki sotish bilan 

yakunlanmaydi 

7.

 

Kreditni qoplash 

manbayi 

 

 

Kredit 

oluvchining daromadi 

va foydasidan 

 

 Mahsulot 

tannarxiga qo‘shiladigan 

amortizatsiya ajratmalari 

va boshqalar hisobidan 

8.

 

Qo‘shilgan qiymatga 

soliq solish nuqtayi 

nazardan 

 

Soliq 

solinmaydi 

 

 Soliq solinadi 

9.

 

Qarziy munosabatda 

qatnashuvchilar 

nuqtayi nazardan 

 

Kreditor va 

kredit oluvchi 

 

 Lizing beruvchi, 

lizing sotuvchi va lizing 

oluvchi  

 

Jadvaldan ko‘rib turibmizki: 

 

agar bank uzoq muddatli kreditida undan foydalanganligi uchun 

soliq to‘lovlaridan so‘ng foyda hisobidan foiz to‘lansa, lizingda esa bu 

to‘lovlar mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. Bu foydaga soliq solish 

bazasini bir muncha kamaytiradi; 

 

agar bank krediti eng avvvalo moliyalashtirishda qo‘shimcha 

manba yaratsa, lizing odatda 100 foiz moliyalashtirishni ta’minlaydi; 

 

lizingga olingan mulk lizing beruvchi balansida aks ettiriladi. Bu 

lizing oluvchining moliyaviy ko‘rsatkichlarini, xususan, rentabellik 

darajasini, o‘z mablag‘i va qarzlari koeffitsiyentlarini bir muncha 

yaxshilaydi, qo‘shimcha qarz mablag‘larini jalb qilishga imkon yaratadi; 

---

 

249

 

ko‘pgina mamlakatlarda lizing munosabatlari bank krediti orqali 

uskunalar sotib olishdan ko‘ra tadbirkorlarning xarajatlarini 20-30 

foizga kamaytirilishiga olib keladi; 

 

lizing jadallashtirilgan amortizatsiyadan foydalanishga imkon 

beradi. Bu esa tadbirkorga mulk solig‘i summasini kamaytirishga imkon 

yaratadi; 

 

lizingda mahsulot sifati, uning butligi, yetkazib berish muddati va 

boshqa xizmatlar uchun lizing beruvchi emas, balki mazkur mahsulotni 

ishlab chiqaruvchi javob beradi. 

Lizing mulkni yollash yoki “prokat”ga olish tushunchasidan ham 

farq qiladi (36-jadval). 

 

36-jadval. 

Lizing va prokat o‘rtasidagi farqlar 

 

Munosabat turlari 

№

 

Baholash 

ko‘rsatkichlari 

Prokat (yollash) 

Lizing 

1 2 

3 

4 

1 

Ishlab chiqarish 

vositasiga bo‘lgan 

munosabat nuqtayi 

nazaridan 

 

Foydalanish 

 

Foydalanish 

 

Egalik qilish 

 

Qisman tasarruf qilish 

2 

Prokat obyekti 

nuqtayi nazardan 

 

Xodim  

 

Mulk  

3 

Resurslarga javobgar 

nuqtayi nazaridan 

 

Ma’naviy va 

qisman moddiy 

 

To‘la mulkiy javobgar 

4 

Motiv va rag‘bat 

nuqtayi nazaridan 

 

Birinchi navbatda 

fiziologik 

ehtiyojni 

qondirish  

 

Shaxsiy salohiyatini 

ishga solish, ijtimoiy va 

intellektual ehtiyojini 

qondirish  

 

5 

Ishlab chiqarilgan 

mahsulot va 

daromadga bo‘lgan 

huquq nuqtayi 

nazaridan 

Mahsulot va 

daromadga 

korxonaning o‘zi 

xo‘jayinlik qiladi  

 

 

 

Lizing oluvchi, ya’ni 

foydalanuvchi ixtiyorida 

bo‘ladi 

 

 

6 

Tovar ishlab 

chiqaruvchining 

holati nuqtayi 

nazaridan 

 

 Yollangan 

xodim 

 

 Tadbirkor – mulk 

egasi 

7 

Bajaradigan 

funksiyasi nuqtayi 

 

 Ijrochilik  

 

 Ijrochilik  

 

 Boshqaruvchilik, 

---

 

250

nazaridan ya’ni 

tashabbuskorlik 

8 

Boshqarish usuli 

nuqtayi nazaridan 

 

Asosan ma’muriy 

boshqarish usuli 

 

O‘z-o‘zini boshqarish 

 

Boshqarishning 

iqtisodiy usuli 

9 

Muvofiqlashtirish 

usuli nuqtayi 

nazaridan 

 

Mehnat 

shartnomasiga  

 

Mulkiy huquq 

 

Qarziy huquq 

 

Tijoriy huquq munosa-

batlari 

10  Ish haqi darajasi  

 

 Mehnat 

shartnomasiga binoan

 

Lizing oluvchining 

qoldiq daromadiga binoan 

11 

Menejerlar bilan 

munosabat nuqtayi 

nazaridan 

 

 Iyerarxik, 

yuqoridan pastga, 

pastdan yuqoriga 

 

 Shartnomaviy, 

hamkorlik 

12 

Tashkiliy nuqtayi 

nazardan 

 

 Yollangan 

mehnat 

 

 Mustaqil  tadbirkorlik 

faoliyati 

 

Shunday qilib, prokat ijara munosabatlarining eng oddiy turi bo‘lib, 

bu ijaraga asosan maishiy xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq tovarlar (nikoh 

liboslari, muzlatkichlar, televizorlar, tikuv va yozuv mashinalari, 

mavsumiy sport anjomlari va h.k.) beriladi. Bu ijara turining xususiyati 

shundaki, aksariyat hollarda muddati belgilanmaydi yoki ijara o‘ta qisqa 

muddatli bo‘ladi yoki iste’molchi undan xohlagancha foydalanishi 

mumkin.  

Lizing esa ko‘p (30-40 yil) muddatgacha bo‘lishi mumkin. Bu 

turdagi ijaraning xususiyati shundaki, aksariyat hollarda (80-90%) lizing 

muddati tugagandan so‘ng mulk egalari o‘zgaradi, juda kam hollarda 

mulk egasi o‘zgarmay qolishi mumkin. Lizing operatsiyasini amalga 

oshirish chog‘ida uchta subyektning ishtirok etishi shartdir: 

 

ishlab chiqaruvchi – lizing beruvchi; 

 

iste’molchi – lizing oluvchi; 

 

vositachi – lizing sotuvchi.  

Vositachining asosiy vazifasi shundan iboratki, u ishlab chiqaruv-

chidan asbob-uskunalarni sotib olib, buyurtmaga asosan iste’molchiga 

ma’lum bir muddatga ijaraga beradi. Shu bilan bir qatorda vositachi 

moliyalashtirish ishlarining barchasini o‘z zimmasiga oladi. Lizing 

davrida vositachi (masalan, bank) iste’molchidan kelishilgan miqdordagi 

yillik (oylik, kvartallik, yarim yillik) badallarini olib turadi.  

[155]. 

Lizing bir vaqtning o‘zida ham moliyalash, ham yangi 

texnologiyalarni xarid qilish masalalarni hal etishda o‘xshashi yo‘q 

moliyaviy vositadir. Shuni ta’kidlash joizki, lizing faoliyati bir qator 

rivojlangan davlatlarda iqtisodiy taraqqiyotning, kichik va o‘rta biznesni 

---

 

251

qo‘llab-quvvatlashning juda muhim va samarali shakli hisoblanadi. 

Lizing tufayli ham lizing sotuvchi, ham lizing beruvchi, ham lizing 

oluvchi, ya’ni lizing operatsiyasida qatnashuvchi har bir subyekt 

manfaat topadi. 

Masalan, ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) lizing operatsiyasi tufayli 

eng avvalo uskuna va mashinalarning oldi-sotdisini amalga oshirib, 

sotuv ko‘lamini kengaytirishi mumkin (37-jadval). 

 

37-jadval. 

Sotuvchi uchun lizingning afzallik tomonlari 

 

№

 

Sifat jihatdan afzallik 

tomonlari 

Afzallikni ta’minlovchi omillar 

1 2 

3 

1 

Faol marketingni olib 

borish imkoni tug‘iladi 

Iste’molchilar doirasi quyidagi subyektlar 

hisobiga kengayadi: 

 

texnikaga doimo egalik qilishga ehtiyoj 

sezmaydiganlar 

 

uskunani sotib olishga qurbi yetmaydiganlar 

 

dastlab texnikani amalda sinab ko‘rishni 

istovchilar 

 

ijara shartida foydalanishni xohlovchilar 

 

mulkka egalik qilish huquqisiz uni mulk 

qilish istagida bo‘luvchilar 

2 

Qaytma (qarshi) aloqani 

o‘rnatish imkoniyati 

bo‘ladi 

 

uskunaning nosozligini tezroq aniqlash 

imkoniyati 

3 

Ishlab chiqarishni 

kengaytirish va 

mahsulotni yangilash 

sur’atini tezlashtirish 

imkoni bo‘ladi 

 

mahsulot modelini tezkor o‘zgartirib turishi 

va shu asnoda yangi bozorni egallab olish 

imkoniyati 

4 

To‘lovsizlik riskini 

bartaraf qilishga 

erishiladi 

 

lizing operatsiyasi uchun to‘lovni va 

kafolatni lizing kompaniyasining o‘z 

zimmasiga olishi  

5 

Samarali reklamaga 

erishiladi 

 

mulk lizingi sifati bo‘yicha monitoringning 

uni ishlatish doirasini kengaytirish, 

xaridorlarning potensial motivatsiyasining 

kuchayishi  

6 

Lizing uskunasi uchun 

zarur bo‘lgan ehtiyot va 

 

mulk lizingidan foydalanishning turli 

tumanligi ehtiyot qismlarga bo‘lgan talabning 

---

 

252

butlovchi qismlarga 

talabni oshiradi 

kengaytirishiga olib kelishi 

7 

Investitsiya qilish 

kengayadi 

 

uskunalarning oldi-sotdisining tezlashishi 

ishlab chiqaruvchi ixtiyorida bo‘lgan 

investitsiyani qisman xoli qilishi 

8 

Ishlab chiqaruvchi 

ixtiyoridagi vaqtincha 

realizatsiya qilinmagan 

mulkdan foydalanish 

samaradorligi oshadi 

 

qaytarib berish sharti bilan zarur muddatga 

mulkni lizingga berish imkoniyati 

 

[156]. 

Mulkni lizingga berish lizing beruvchiga ham bir qator 

afzalliklarni beradi, xususan, u o‘z kapitalidan investitsiya tufayli 

samarali foydalanishga erishadi. Bu afzalliklarni quyidagilarda 

ko‘rishimiz mumkin ( 38-jadval). 

 

38-jadval.