Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

[157]. 

Mulkni lizingga olish lizingni sotib oluvchi uchun ham bir 

qator afzalliklarni beradi, xususan, lizing lizing oluvchiga tadbirkorlik 

faoliyatini investitsiyalashning muqobil usuli rolini o‘ynaydi. Shu bilan 

birga, u lizing oluvchining tashabbusini safarbar qilishga va ishlab 

chiqarish texnik salohiyatini o‘stirishga xizmat qiladi. Bularni quyidagi 

jihatlarda ko‘rishimiz mumkin (39-jadval). 

39-jadval. 

Sotib oluvchi uchun lizing operatsiyasining 

afzallik tomonlari 

 

№

 Afzallik 

tomonlari 

Afzallikni ta’minlovchi omillar 

1 

Dastlabki o‘z 

kapitalini 

ko‘paytirishga bo‘lgan 

ehtiyoj kamayadi. 

Boshlang‘ich oldi-sotdi lizing beruvchi tomonidan 

to‘la moliyalashtiriladi. Zarur uskunalar uchun 

to‘lovlarni bir yo‘la amalga oshirish talab 

qilinmaydi. Bu esa o‘z navbatida foydalanuvchi-

ning likvid mablag‘larini oshiradi va ishlab 

chiqarishni kengaytirish uchun potensial aylanma 

kapitalning ko‘payishiga olib keladi. 

2 

To‘lovlar 

qayishqoqligi 

ta’minlanadi. 

 

Birinchi to‘lovni kechiktirish mumkin, so‘nggi-

larini bosqichma-bosqich ko‘paytirish yoki kamay-

tirish, avans bilan va boshqa shakllarda bo‘lishi 

mumkin. Lizingga olingan uskuna evaziga 

olinayotgan foydadan tovar va xizmatlar shaklida 

to‘lash mumkin. 

---

 

254

3 

Transaksiyalardan 

tejash imkoniyati 

bo‘ladi. 

 

Mulkni sotib olish, saqlash, tugatish va sotish 

bo‘yicha ko‘p mehnat talab qiluvchi operatsiyalarni 

chetlab o‘tish evaziga lizing beruvchining 

ma’muriy xarajatlari kamayadi. 

4 

Soliq imtiyozlari va 

lizingni davlat 

tomonidan qo‘llab-

quvvatlash. 

 

Ko‘pgina davlatlarda lizing oluvchilarga lizing 

to‘lovlarini bajarish davrida qo‘shimcha soliq 

imtiyozlari beriladi. 

5 

Uskunalarning 

ma’naviy eskirishi 

munosabati bilan tovar 

ishlab 

chiqaruvchilardagi 

risk kamayadi. 

 

Uskunaning ma’naviy va jismoniy eskirishi riski 

lizing beruvchi zimmasida qoladi. Foydalanuvchi 

yangi uskunani ijaraga olishi mumkin (revolver 

lizing). 

6 

Lizing oluvchining 

ilmiy ishlab chiqarish 

potensiali oshadi. 

 

Kreditga sotib olib so‘ngra unga foiz to‘lab 

borishdan ko‘ra bir maromdagi start kapitali 

yordamida lizing evaziga ishlab chiqarish quvvatini 

ko‘proq ishga solishga erishadi. 

7 

Tadbirkorning 

iqtisodiy erkinligi 

kengayadi. 

 

Tadbirkor lizing obyektini sotib olishi kerakmi, 

shartnomani uzaytirish lozimmi yoki yangi 

uskunani sotib olish darkormi – bularning 

hammasini tadbirkorning o‘zi erkin hal qiladi.  

8 

Buxgalteriya hisobini 

optimallashtirish 

sohasida tovar ishlab 

chiqaruvchi yutadi. 

 

Lizing obyekti lizing beruvchining mulki 

hisoblanadi, uning balansida hisobga olinadi va 

amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi. 

9 

Lizing oluvchining 

moliyaviy holati 

mustahkamlanadi. 

 

Moliyalashtirishning odatiy manbalariga (bank, 

yetkazib beruvchi va boshqalar) bo‘lgan bog‘liqlik 

kamayadi. Lizingdan foydalanayotgan subyekt 

lizing mulkiga soliq solinmaydi, ssuda olishdan 

ko‘ra shartnoma asosida lizingni olish ham oson, 

ham foydali. 

 To‘lovlarni bir maromda to‘lab borish inflatsiya 

ta’sirini, shuningdek, bankning uzoq muddatli 

foizlari o‘sishini susaytiradi. Leverajning yuqori 

bo‘lishini ta’minlaydi. 

10 

Yangi turdagi lizing 

obyektini o‘zlashti-

rish riskini pasay-

tiradi 

 

Yetarli talab bo‘lmay qolgan hol bo‘lib qolsa, 

ijaraga olingan mulkni lizing berganga qaytarib 

berish imkoniyati bo‘ladi. 

11 

Raqobatdosh afzal-

likka ega bo‘ladi 

 

Ishlab chiqarishni hozirgi zamon uskunalari 

bilan jihozlash raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab 

chiqarish imkonini beradi. 

---

 

255

12 

Lizing obyektiga 

nisbatan 

jadallashtirgan 

amortizatsiyani 

qo‘llash imkoni 

bo‘ladi 

 

Eskirgan uskunalarni tezkor yangilash, ishlab 

chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollash 

imkoniyati tug‘iladi. Foydaga solinadigan soliq 

miqdorini kamaytiradi. Ilmiy-texnik taraqqiyotni 

tezlashtiradi.  

 

Shunday qilib, ijaraga oluvchi uchun lizing operatsiyasining 

afzalliklarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: 

 

Lizing, ishlab chiqarish va bozor konyunkturalarining 

o‘zgarishiga tez rioya qilishga yordam beradi. Yirik kapital qo‘yilmalar 

sarflanmasdan turib asosiy kapitalni tezkor yangilash imkoniyatini 

yaratadi. 

 

Agarda lizing xalqaro ahamiyatga ega bo‘lsa, ijaraga oluvchi, 

ijaraga beruvchi firma (bank) joylashgan mamlakatdagi mavjud soliq 

imtiyozlaridan foydalanish mumkin. Bu asosan ijara stavkasini 

kamaytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 

 

Mayda ishlab chiqaruvchilarda doimo kerakli mablag‘ bo‘lmas-

ligi mumkin. Bunday sharoitda lizing vositalarni xarid qilib olmasdan 

foydalanish imkoniyatini beradi, natijada esa ishlab chiqaruvchilarni 

kredit olishdan xalos etadi. 

 

Agarda ishlab chiqarishda tezkor lizing qo‘llansa, ishlab chiqa-

ruvchi yana bir qator imtiyozlardan foydalanishi mumkin, ya’ni ishlab 

chiqarish vositalarining ehtiyot qismlar bilan ta’minlash va ularning 

ta’mirlanishi, texnikani ishlatish uchun maslahatlar va hokazolar. 

Bundan tashqari, tezkor lizing qo‘llanilganda, mulk egasi ijaraga 

beruvchi bo‘lganligi uchun, mulklarni saqlash bilan bog‘liq xarajatlar 

mulk egasi tomonidan sarflanadi yoki qoplanadi. 

[158]. 

Chet el tajribalari iqtisodiyotimizning turli tarmoqlarida 

lizingning turli shakllaridan foydalanish imkoniyatini yaratmoqda. Shu 

jihatdan rivojlangan mamlakatlarda 70-yillarda paydo bo‘lgan lizing 

operatsiyalarini qo‘llash tartiblari bilan tanishish o‘rinli bo‘ladi. 

Masalan, Fransiyada lizing – murakkab moliyaviy operatsiya 

jarayoni sifatida ko‘rilib, unda maxsus lizing firmasi (ijara beruvchi) 

buyurtmachining (ijarachining) talabi va ehtiyoji uchun ishlab chiqa-

ruvchidan zarur bo‘lgan uskunalarni sotib olib, uni ijarachiga ma’lum 

vaqtga va ma’lum ijara haqiga beradi. 

AQShda lizingga tadbirkorlik faoliyati sifatida qaralib, unda 

buyurtmachi ehtiyoji uchun mulkdan vaqtincha foydalanish huquqi 

mulkdordan ijarachiga beriladi va uning natijasida lizing firmasi ma’lum 

---

 

256

darajada daromad oladi. Lizing natijasida hech qanday narsa ishlab 

chiqarilmaydi va hech narsa sotilmaydi. Faqat ishlab chiqarish 

vositasidan foydalanish huquqi vaqtincha bir yuridik shaxsdan ikkinchi 

yuridik shaxsga o‘tkaziladi. 

1990-yil oxirlarida jahon bo‘yicha lizing operatsiyalari hajmi 1 trln. 

AQSh dollariga teng bo‘lgan. Lizing firmalari 70-yillarda paydo bo‘lib, 

hozirgi paytda bunday faoliyat bilan Angliyada 1,5 ming, Germaniyada 

2,5 ming firma shug‘ullanmoqda. 30 yillik kuzatish shuni 

ko‘rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida lizing firmalarining sinishi 

kamdan-kam uchraydigan hol. 

AQShda barcha yirik firmalar qoshida lizing ishlari olib boriladi. 

Kompaniyalar umumiy daromadining 25-30 foizini uskunalarni lizing 

operatsiyalari orqali ijaraga berish sababli olmoqdalar. 1990-yilda 

barcha lizing operatsiyalari bu mamlakatda 500 milliard dollarni tashkil 

qilgan bo‘lsa, shundan 120 milliard dollari uskunalar hissasiga to‘g‘ri 

keladi. Zero, g‘arb kompaniyalarining shiori: «vaqtdan, xomashyo va 

materiallardan tashqari hamma narsani ijaraga berish mumkin». 

Aviakompaniyalar foydalanayotgan samolyotlarning ham 43 foizi 

ijaradagi samolyotlardir. 

Lizing o‘rta va kichik firmalar uchun ham juda qulay. Ularning 60 

foizi lizingdan foydalanishadi. AQShdagi 3,5 ming kichik firmalar 

lizingga olingan uskunalarda ishlashadi. Ba’zi korxonalarning o‘z 

ishchilari ham bo‘lmaydi. 1990-yilda kompaniyalarda 1,5 million 

kishilar ijarada ishlagan bo‘lsa, 1995-yilga kelib ularning sonini 15 

million kishiga yetkazish mo‘ljallangan. Bular odatda xizmatchilar, 

haydovchilar, yuristlar, kadr xodimlar, buxgalterlar, o‘qituvchilar, 

referentlar, tarjimonlar, tarbiyachilar va boshqalar. 

Lizing kompaniyalari ijaraga aniq kishini emas, balki mutaxassisni, 

masalan, buxgalterni beradi. 

Yevropa mamlakatlarida bugungi kunda lizing operatsiyalari 250 

milliard dollarni tashkil qiladi. Ularning barchasida lizing to‘g‘risida 

maxsus qonunlar qabul qilingan. 

Ijaraga berish muddatiga ko‘ra lizing: 

 

renting (1 soatdan 1 oygacha, masalan, avtomobillar, samolyotlar 

va hokazo); 

 

xayring (1 oydan 1 yilgacha, masalan kompyuterlar); 

 

odatdagi lizing (1 yildan oshiq, lekin uskuna yoki ijaradagi 

buyum amortizatsiya muddatining 80 foizi qismigacha) turlarga 

---

 

257

bo‘linadi. 

Odamlar orasida “Amerikaliklarning barchasi shaxsiy kompyuter-

larga ega” degan fikr keng tarqalgan. Aslida esa 90 foiz kompyuterlar 

ijaradadir. Mamlakatda lizing operatsiyasi natijasida xizmat tugaganidan 

so‘ng uskuna ijarachiga sotilmaydi, agar xizmat muddati ichida 80 foiz 

amortizatsiyasi hisoblangan bo‘lsa, u holda lizing uchun belgilangan 

imtiyozlardan mahrum qilinadi. 

Ilgari paytlarda korxonalar yangi sexlarni davlat ajratgan kapital 

mablag‘lar hisobiga qurar edilar. Hozir esa bunday imkoniyat juda kam. 

Albatta, kredit olish mumkin, lekin qisqa muddatli kreditlarni olish 

qiyin, foiz stavkalari ancha yuqori. Bunday paytda lizingdan foydalanish 

ijobiy natijalarga olib kelishi rivojlangan mamlakatlar amaliyotida ko‘p 

sinalgan. 

Qoldiq qiymat bo‘yicha ishlayotgan uskuna lizing kompaniyasiga 

sotiladi, natijada yirik investitsiyaga ega bo‘ladi. Lizing kompaniya-

sining sharti – olingan pul mablag‘lari aniq ishlarga sarflanishi lozim. 

Bu pullar hech kimga qaytarilmaydi, foizlar to‘lanmaydi, mulkka 

bo‘lgan soliqdan ozod etiladi. Chunki uskunalar lizing kompaniyasining 

mulkiga aylanadi. Biroq ishlab chiqarish jarayoni davom etaveradi, 

asosiy fondlar esa korxonada qoladi, bir vaqtning o‘zida yangi sex 

qurilishi ham olib borilaveradi. Korxona esa o‘sib borish tartibi 

(shkalasi) bo‘yicha ijara haqi to‘lab boradi: birinchi yili eng oz, oxirgi 

yili esa eng katta miqdorda. 

Ammo lizing kompaniyalari hamma uskunalarni sotib olavermaydi. 

Ularni loyihaning maqsadga muvofiqligi, foydali ekanligini ishontirish 

lozim. Odatda, lizing kompaniyalari loyihani o‘rganish uchun mutaxas-

sislarni taklif qilishadi. 

 

 

 

 

 

 

Lizing munosabatlarida ijarachining kafolati muhim hujjat 

hisoblanadi. Kafolatsiz bozor iqtisodiyotida hech qanday oldi-sotdi va 

boshqa ishlar amalga oshirilmaydi. 

Rivojlangan mamlakatlarda lizing operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar 

umumiy kapital qo‘yilmalarning AQShda – 30%, Angliya, Fransiya, 

Lizing kompaniyalarining 70-75 foizi banklar tomonidan tuzilib, muttasil na-

zorat qilib turiladi. Banklarning o‘zi lizing ishlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri kamdan-

kam hollarda qatnashadilar. 20 foiz lizing kompaniyalarini yirik ishlab 

chiqaruvchilar tuzadi va qolgan 5 foizi mustaqil lizing kompaniyalaridir.  

---

 

258

Shveytsiyada va Ispaniyada – 13-17% ni, Italiya va Gollandiyada – 12-

14% ni, Avstriya, Daniya va Norvegiyada – 8-10% ni tashkil etadi. 

Yaponiyada lizing operatsiyalari bo‘yicha xarajatlarning yillik o‘sishi 

25-30% ni tashkil etadi. AQSh da ishlab chiqarish vositalarining 

kengaytirilishi va modernizatsiya uchun sarflanayotgan kapital qo‘yilma 

xarajatlarining 1/4 qismi; vositalarning to‘la xarid qilish uchun emas, 

balki ulardan vaqtinchalik foydalanishga sarflanadi. 

[159]. 

Respublikamizda lizing munosabatlarini tashkil qilish va 

rivojlantirish quyidagi tadbirlarni amalga oshirish bilan boshlandi: 

 

«Lizing to‘g‘risida»gi qonun 1999-yil 14 apreldan e’tiboran 

amalga kiritildi. Bu qonun mamlakatimizda rivojlanib borayotgan lizing 

faoliyati uchun ishonchli huquqiy negiz yaratdi. Rivojlangan mamla-

katlarning ilg‘or texnologiyalari va uskunalarini jalb etish hamda 

ulardan foydalanishga katta e’tibor qaratilib, mamlakatimizning jahon 

bozorida mustahkam o‘rin olishi uchun imkoniyatlar yaratdi. 

 

Birin-ketin lizing kompaniyalari tashkil etila boshlandi. Bugungi 

kunda O‘zbekiston bozorida 12 ta lizing kompaniyasi faoliyat 

ko‘rsatmoqda ulardan quyidagilarni qayd qilamiz: 

 

«O‘zbeklizing interneyshnl» O‘zbekiston-Malayziya qo‘shma 

korxonasi (1995-yil yanvar); 

 

«Baraka» universal lizing kompaniyasi (1995-yil noyabr); 

 

«AYETK» Osiyo-Yevropa trast kompaniyasi Kanadaning 

«Raana-ni xolding interneyshnl» kompaniyasi bilan hamkorlikda (1995-

yil iyul); 

 

«O‘zkeysagrolizing» O‘zbekiston-Amerika qo‘shma korxonasi 

(1997-yil fevral); 

 

«O‘zaviolizing» aviatsiya lizing kompaniyasi (1997-yil noyabr); 

 

«O‘zqishloqxo‘jalikmashlizing»  hissadorlik kompaniyasi (2000-

yil noyabr); 

Lizing kompaniyalari dastlab yirik banklar va yirik ishlab 

chiqaruvchilar qoshida, bevosita davlatning yordamida tuzila boshlandi. 

Ular asosiy vositalarning egasi sifatida ularni ishlab chiqaruvchidan olib, 

uchinchi (yuridik, jismoniy) shaxsga ijara shartlari asosida qisqa yoki 

uzoq muddatga berishi mumkin. Lizing bo‘yicha daromadlar-muayyan 

(oylik, uch oylik, yarim yillik) davrda tushadigan ijara to‘lovlaridan 

iborat bo‘ladi. Bu to‘lovlar bank foizini va amortizatsiyani o‘z ichiga 

oladi. Lizing shartnomasida, shuningdek, fondlar vositalardan foyda-

lanuvchilar tomonidan to‘la sotib olinishi ko‘zda tutilishi mumkin. 

---

 

259

Lizing kompaniyalari ishlab chiqaruvchilar, bank tizimi, ijarachilar 

bilan o‘zaro manfaatda bo‘ladilar. Xususan, ishlab chiqaruvchilar uchun 

lizing kompaniyalari ularning mahsulotlariga doimiy xaridordir. Bundan 

tashqari, hamma ishlab chiqaruvchilar ham o‘z mahsulotlarini xalqaro 

miqyosda reklama qilish imkoniyatiga ega emaslar. Kichik firmalar o‘z 

mahsulotlarini lizing kompaniyalariga sotishsa, lizing kompaniyalari 

ularni mahsulot sotish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha xarajat va 

ishlardan ozod qiladi. 

Bank tizimi manfaatlarida esa banklarda pulga talab kamaygan 

vaqtlarda ortiqcha resurslar paydo bo‘ladi. Ilgari banklar bu mablag‘larni 

(rivojlangan mamlakatlarda) ko‘chmas mulk sotib olishga sarflashgan. 

Pulga talab oshganda esa, teskari operatsiyalarni amalga oshirganlar. 

Ba’zi g‘arb mamlakatlarida, xususan AQShda 1985-yilda yangi Qonun 

qabul qilindi. Unga ko‘ra har qanday mol-mulkka, u foyda keltirmasa 

ham, soliq belgilanadi. Endi banklar uchun o‘z mablag‘larini ko‘chmas 

mulkka sarflash samarali bo‘lmay qoldi.  

Banklar asosan uzoq muddatli kreditlar hisobiga faoliyat yuritishadi 

va daromad olishadi. Bunday kredit ma’lum tahlikaga – xavfga ham ega 

bo‘lishi tabiiy. Kredit berilayotganda, odatda, mulk garovga qo‘yiladi. 

Shu nuqtayi nazardan banklar uchun ham lizing manfaatlidir. Bank 

lizing kompaniyasiga uzoq muddatli kredit beradi. Kredit hisobiga lizing 

kompaniyasi uskunalarni sotib oladi va ular firmaning mulkiga aylanadi. 

Agar ijarachi shartnoma talablarini bajarmasa, lizing kompaniyasi 

ijarachining mulkiga ega bo‘lib oladi. Agar uzoq muddatli kreditlar 

yiliga 10 foiz daromad bersa, lizing kompaniyalarida 12 foiz daromad 

olinadi.