|
Orografik omillar
Bular bilvosita omil bo'lib, o'sim liklarga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri ta ’sir
etmay, balki boshqa omillar orqali ta ’sir ko'rsatadi. Orografik omillarga
dengiz sathidan balandlik, yonbag'irlik ekspozitsiyasi (quyoshga nisbatan
joylashganligi) va qiyalik kiradi. Toqqa har yuz metr ko'tarilib borgan
sari harorat 0,5° С ga pasayib boradi. O 'rta Osiyoda dengiz sathidan
k o 'tarilish darajasiga qarab o 'sim lik lar m intaqasi ketm a-ket keladi
(m asalan, ch o 'llar, adirlar, yaylovlar). O 'sim liklarning tarqalishida
ekspozitsiya va yon bag'irlarning qiyaligi ham katta aham iyatga ega.
Masalan, shimoliy yon bag'irlar janubiy yon bag'irlarga qaraganda semam
bo'lib o'simliklar qoplamining qalinligi bilan tavsiflanadi. Janubiy yon
bag'irlarda issiqsevar va yorug'sevar o'simliklar o'sadi. Y onbag'irlar
q an ch a qiya b o 'ls a , shunchalik k o 'p isiydi. Shunga m os ravishda
o 'sim lik lar ham shuncha kam b o 'lad i. Tekisliklarda ham orografik
om illarning ta ’siri seziladi. K o 'p in ch a chuqurliklar hosil bo'ladigan
joylarda suv ko'p to'planadi. Tepaliklarda tuproq namligi past bo'ladi.
Bu o'simliklarning turlar tarkibiga ta ’sir ko'rsatm ay qolmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
B iotik omillar
Biotik omil deganda, barcha tirik organizmlarning yashash sharoitida
o ‘zaro bir-biriga nisbatan m a’lum darajada m unosabatda bo'lishi, ta ’sir
k o ‘rsa tish i tu shu nilad i. T a b ia td a bironta o 'sim lik yoki hayvon
m ikroorganizm turi yakka holda yashashi, bir-biriga bevosita yoki
bilvosita ta ’sir ko'rsatmasdan hayot kechirishi mumkin emas. O'simliklar
qoplamini tashkil etadigan barcha o'simliklar guruhi tuproqdagi, suvli
muhitdagi mikroorganizmlar shuningdek, hayvonlar guruhi doim o'zaro
ta ’sir etib hayot kechiradi. Biotik omillar quyidagi guruhlarga ajratib
o'rganiladi:
1. O'simliklarning o'simliklarga ta ’siri:
2. Hayvonlaming o'simliklarga ta ’siri:
3. M ikroorganizmlaming o'simliklarga ta’siri:
4. Yuqoridagi 3 ta organizmlarning bir-biriga ta ’siri.
Zarpechak xo'jayin o'sim likka yopishib tuproq bilan aloqani uzadi
va to 'la parazitga aylanadi. T o 'la parazit o'sim liklariga shumgiyoh
(«orabanche»)kiradi. Simbioz o'simliklarning birgalikda yashashi liana
boshqa o'sim liklardan tayanch sifatida foydalaniladi (masalan, sharq
ilon cho'pi - «Climatis orientalis»).
O 'sim liklarning hayotiy shakllari
O 'sim lik la r hay otiy sh ak llarin in g d an iy alik bo tan ik R au n k er
tom onidan taklif qilingan sistemasi botanikaga doir adabiyotlarda eng
ko 'p tilga olinadi. R aunker o'zining klassifikatsiyasida o'simliklarning
yangilanib turadigan organlari joylanishiga va ulam ing bu organlari
qishning noqulay sharoitidan yoki qurg'og'chilikdan himoyalanishiga
asoslanadi. O 'sim liklar hayotiy shakllari yoki (R aunker atashicha,
biologik tiplar) sistemasi quyidagi guruhlarni o ‘z ichiga oladi:
1 .F an ero fitlar guruhi. B u la r jum lasiga n o v d a la ri q ish d a qurib
qolmaydigan hamda yangilanish kurtaklari yerdan yuqorida turadigan
buta va daraxtlar kiradi.
2. H am efitlar guruhi. B ular o ‘t va chala buta o'sim liklari bo'lib,
ularning yer usti poyasi batam om qurimaydi, lekin novdalari past bo'yli
bo'ladi yoki yer bag'irlab o'sadi. Yangilanish kurtaklari yer betiga yaqin
turadi. Arktikada o'sadigan ko'pgina butalar va m o'tadil kengliklar
florasining b a’zi turlari hamefitlar guruhiga kiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3. Gcmikriptofitlar guruhi yerda novdalari deyarli ostigacha qurib qoladigan
0‘simliklar bo'lib, ulaming tiklanish organlari (kurtaklari) deyarli yer yuzasida
turadi. Ko'pgina yaylov o'simliklari gemikriptofitlar guruhiga kiradi.
4. Kriptofitlar guruhi. Bu guruh o'simliklarning yer usti organlari
batamom qurib qoladi. Tiklanish organlari yilning noqulay davrlarida
yer ostida yoki suvda (suv o'simliklariniki) saqlanib qoladi. Bu guruhga
piyozli, tuganakli, ildizpoyali o'simliklar kiradi.
5. Terofitlar guruhi. Bu o'simliklarning yer usti va yer osti organlari
batamom quriydi. Yilning noqulay davrlarida ulaming faqat urug'lari
saqlanib qoladi. Bu guruhga bir yillik o'simliklar kiradi.
K o 'p yillik va bir yillik o 'tlar vegetativ davrining turlicha davom
etishi bilan ham farqlanadi. Bulaming b a ’zilari bahordan kuzgacha,
boshqalari yoz o'rtasigacha o'sadi. Ko'pchiligi esa bahor oxiri yoki yoz
bosh larida ja z ira m a issiqlar b o sh lan ib , yerning betid agi nam
tugagandayoq rivojlanib bo'ladi. O 'sim liklar o'sishining yoz boshida
tugaydigan bunday turlari efimeriodlar (ko'p yillik o'tlar) yoki efimerlar
(bir yillik o'tlar) deb ataladi. O'zbekiston sharoitida rang, qo'ng'irbosh,
juda ko‘p xil lolalar efimerlarga misol bo'ladi
NAZORAT SAVOLLARI
1. Edaflk omiliarga umumiy tavsif bering.
2. Tuproqning suv va havo rejimi to'g'risida tushuncha bering.
3. O'simliklarga bilvosita ta’sir etuvchi omiliarga tavsif bering.
4. Biotik omil haqida umumiy tushuncha bering.
5. D a n y alik b o tan ik R a u n k e r ta k lif qilgan sistem a h a q id a
tushuncha bering.
O* ZBEKISTON O'SIMLIKLARINI MUHOFAZA QILISH
M arkaziy O siyo hu dudida O 'z b e k is to n R esp u b lik asi m aydoni
jo y lashgan b o ‘lib, uning relyefi ju d a m u ra k k a b k o ‘rin ish g a ega.
Hududning asosiy qismini tekislik egallaydi. Bu tekislik g‘arbda Orol va
Kaspiy dengizlari sohillaridan boshlanib, sharqda va janubiy sharqda
Tyan-Shan va Pomir Oloy tog‘lari etaklarigacha cho'zilib boradi. Sirdaryo
va A m udaryo kesib o 'tg an hududi T u ro n pasttekisligi deb ataladi,
shimoliy tomoni Qozog‘iston cho'llariga borib qo'shiladi. Janubda esa
Kopetdog' tizmasi va Paropomiz qirlariga yetib boradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
