Yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari

IKKINCHI BO'LIM
AGRONOM IYA A SO SLA R I
TUPROQSHUNOSLIK  ASOSLARI
Tuproq  va  uning  unumdorligi.  Tuproq  organik  hayotning  eng  muhim 
bo‘lagi,  qishloq  xo‘jaligi ishlab chiqarishining  asosiy vositasidir.  Tuproq 
turli jarayonlar va  tabiiy  omillar ta ’siri  natijasida  o ‘zgargan va o ‘zgarib 
kelayotgan unumdorlik xususiyatiga ega bo‘lgan yerning ustki qatlamidir. 
Unumdorlik  tuproqning  bir-biri  bilan  o'zaro  bog‘liq  boigan  kimyoviy, 
fizikaviy,  biologik  xususiyatlari  va  ular  r o ‘y  beradigan  ja ray o n lar 
kompleksiga  bogliqdir.  Tuproqning  unumdorligi  yoki  ishlab  chiqarish 
xossasi deganda tuproq  sharoitining yig'indisi, ya’ni ekiladigan ekinning 
yaxshi  rivojlanishini  a ’lo  darajada  ta ’minlashi  tuchuniladi.  U  ikki  xil: 
tabiiy va sun’iy bo‘ladi. Tabiiy unumdorlik o'simliklar, jonivorlar, issiqlik 
va  boshqa  omillaming  ta ’sirida  paydo  bo'ladi.  Sun’iy  unumdorlik  esa 
inson faoliyati natijasida, ya’ni yerni haydash, sug'orish, o'g'itlash tufayli 
hosil  bo'ladi.  Unumdorlik  tuproqning  ishlab  chiqarish  qobiliyatining 
asosiy  ko'rsatkichi  hisoblanadi.
Tuproq  haqidagi  dastlabki  ilmiy  tushunchani  taklif etgan  rus  olimi
V.V.Dokushayev (1846-1903) bu sohadagi ilmiy fan asoschisi hisoblanadi. 
Tuproqshunoslik  fanining  asosiy  yo'nalishlarini  ishlab  chiqqan  olim 
tuproqning kelib chiqishi nuqtai nazaridan unga tabiiy-tarixiy jism sifatida 
qarashni  tavsiya  etgan.
Tuproqning  paydo  bo‘Iishi.  Tuproq  m urakkab  tabiiy  tarixiy  yaratma 
bo'lib,  uning paydo bo'lishi,  taraqqiy etishi jonli  (organizmlar) va jonsiz 
(minerallar)  tabiat  elementlarining  o'zaro  bir-biriga  ta ’siri  natijasidir. 
Tuproq mineral, organik va organo-mineral moddalardan iborat. Mineral 
moddalar yer sharining ustki qobig'ini ishg'ol etgan tog' jinslaridan hosil 
bo'ladi. Yer sharini ishg'ol qilgan minerallar turli kislota tuzlari, oksidlar 
va  tabiiy  sof elementlardan  iborat.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

H aroratning  o'zgarishi  ham da  havo  va  organizmlar  ta ’sirida  tog‘ 
jinslari  minerallarining  parchalanish  hodisasiga  nurash  deyiladi.  Tuproq 
ona jinsining  paydo  bo‘lishidagi  dastlabki jarayon  hisoblangan  nurash, 
uni  yuzaga  keltiradigan  ayrim  tabiiy  omillar  ta ’siriga  ko‘ra,  flzikaviy, 
kimyoviy va biologik nurash  turlariga  bo'linadi.
Tuproqning  paydo  b o ‘lishi,  rivojlanishi  va  unumdorligini  belgilovchi 
asosiy  omillar  quyidagilardan  iborat:  tuproq  ona  jinsi,  o'sim liklar  va 
hayvonot olami, iqlim, joyining relyefi, tuproqning yoshi va inson faoliyati. 
Bu  omillar  tuproq  paydo  bo'lishiga  turlicha  ta ’sir  ko'rsatadi.  Demak, 
tuproq  unum dorligi  nisbiy  tushunchadirki,  u  h ar  xil  shart-sharoitlar 
ta ’sirida  o'zgarib  turadi.
Tuproqning morfologiyasi. Tuproq tashqi belgilarining majmuasi uning 
morfologiyasini  belgilaydi.  Tuproq  kesmasi,  genetik  gorizonti,  rangi, 
tuzilmasi, mexanik tarkibi, qovushmasi va quyilmalari tuproqning muhim 
morfologik  belgilaridir.
Tuproqning  genetik  gorizonti.  Tuprog'i  tekshiriladigan joyda  chuqur 
qazilsa,  bu  chu qurning  vertikal  devoridagi  k o 'zg a  tashlanib  turgan 
morfologik  belgilar  tuproqning  bir  necha  qatlam dan  tuzilgan  ekanligini 
ko'rsatadi. Bir-biridan farq qiladigan bunday qatlamlar genetik gorizontlar 
deyiladi.
Tuproq qatlamining tuzilishi -  tuproq qatlamining o'zaro joylashuvidir. 
Tuproqning har bir qatlam i o'ziga xos tuzilishga ega bo'lib, u tuproq hosil 
bo'lishi jarayonining qay darajada kechganligidan darak beradi. Tuproq 
qatlami  to 'rt  genetik  gorizontlarga  bo'linadi  va  ular odatda  lotincha  A,
В,  C,  D  kabi  h arfla r  bilan  belgilanadi:  A  -   chirindili-akkum ulyativ 
gorizont  yoki  haydalm a  qatlam da,  В  -   elyuvial  gorizont,  yuviluvchi 
qatlam,  С  -  illyuvial  gorizont,  shimiluvchi  qatlam,  D  -   tuproqning  ona 
jinsi,  to'shalm a  qatlam .
Tuproqning rangi odatda undagi kimyoviy chirindi va tuproq namligiga 
bog'liqdir. Tuproqlar rangiga qarab qora, och va to 'q  tusli, sur, qo'ng'ir, 
qizil  va  hokaza  tuproqlarga  ajratiladi.
Tuproq  tuzilmasi  deganda,  uning  mexanik  ta ’sir  ostida  turli  shakl  va 
alohida  kattalikdagi  zarrachalarga  ajralish  xususiyatiga  aytiladi.  Tuproq 
tuzilmasi uning tarkibidagi sementlashtiruvchi kolloid gil (loy)li va chirindi 
jinslariga, tuproqning singdirish xususiyatiga va tuproq eritmasiga bog'liq. 
T uproq  tuzilmasi  nam langanda  yemirilmaydigan  chin-sof  tuzilmaga, 
namlanganda  yemiriladigan  soxta  tuzilmaga  bo'linadi.  Bundan  tashqari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tuproq zarrachalari diametri 0,25 mm dan ortganda makrotuzilma va 0,25 
mm  dan  kichik  bo‘lganda  mikrotuzilmalarga  ham  ajratiladi.
Tuproqning  yuqorida  sanab  o'tilgan  morfologik  belgilari  monolitlar 
yoki  qutichadagi  tuproq  namunalariga  qarab o ‘rganiladi.
Tuproqning mexanik tarkibi. Tuproq ju d a ko‘plab har xil kattalikdagi 
z a rra c h a la rd a n   ib o ratd ir.  Shu  z a rra c h a la rn in g   b ir-b irig a   n isb ati 
tuproqning  mexanik  tarkibi  deyiladi.  Tuproqning  bu  k o ‘rsatkichi  eng 
muhim  agronom ik  xususiyatga  ega.  C hunki  tuproq  zarrachalarining 
salmog‘iga  qarab  tuproqning  suv,  havo,  oziq  va  issiqlik  kabi  rejimlar 
belgilanadi,  ulam i  bilmasdan  tuproqqa  to ‘g‘ri  ishlov  berish,  almashlab 
ekishda har bir ekinni  to‘g‘ri joylashtirish  aslo mumkin emas.
H ar qaysi tuproqning mexanik  tarkibini  aniqlash uchun, uning qattiq 
qismida  uchraydigan  mineral  zarrachalarning  klassifikatsiyasini  bilish 
kerak.  Tuproqning mexanik  tarkibini zarrachalarining katta-kishikligiga 
qarab  N.  A.  Kachinskiy  quyidagi  5  guruhga ajratgan