Yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari

0 ‘SIMLIKLARNING  GENERATIV A’ZOLARI, ULARNING 
TIPLARI  VA  MORFOLOGIYASI
Generativ  organlarning  vazifasi jinsiy  ko‘payishga  xizmat  qilishdir. 
Evolyutsiyaning  dastlabki  bosqichlarida  generativ  organlar  vazifasini 
bir  hujayrali  gameta  bajargan  bo‘lsa,  yuksak  o‘simliklargacha  m a’lum 
evolyutsion  bosqich  bosib  o ‘tilgan.  K onyugatlar,  diatom   suvo‘tlari, 
bazidiyali  zam burug‘larda  jinsiy  k o ‘payish  organi  yo‘q.  Saprolegiya 
zam b u ru g ‘id a  og o n iy   va  an te rid iy   hosil  b o ‘lgan  b o ‘lsa,  x altali 
zamburug'lar,  lishayniklarda  arxegoniy hosil  bo'ladi.  Yo'sinsimonlarda, 
paporotniklarda jinsiy ko‘payishga xizmat qiluvchi arxegoniy va anteridiy 
hosil bo'lgan. Jinsiy ko‘payish o'simliklar taraqqiyotining m a’lum etapida 
hosil  bo‘lgan  erkak  va  urg‘ochi jinsiy  hujayralar  -   gametalar  hisobiga 
bo'ladi.  Erkak  va  urg‘ochi  gametalar  bir-biri  bilan  qo'shilib  otalangan 
(u ru g 'la n g a n )  h u ja y ra   zig o tan i  hosil  q ilad i.  M ana  sh u n d ay   ikki 
gametaning  qo'shilishi jinsiy jarayondir.  Jinsiy  hujayralarning  hosil 
bo'lishi  yadroning reduksion  bo'linishi  asosida ro ‘y berib,  hosil  bo'lgan 
gametada xromasomalaming soni ikki m arta kamligi bilan xarakterlanadi. 
Jinsiy  ko‘payish  tabiatda  muhim  rol  o ‘ynaydi.  Chunki  vujudga  kelgan 
yangi  o 'sim lik d a   o ta   va  ona  org anizm in in g   b arch a  x u su siy atlari 
mujassamlashgan bo‘ladi. Bunday o ‘simliklar irsiy jihatidan boy va xilma- 
xil  boigani  uchun  yangi  turlami  tanlash  hamda  ularning  tashqi  muhit 
sharoitiga moslanishida katta ahamiyatga ega. Yopiq urug‘lilaming asosiy 
generativ organi gul bo‘lib, unda dastlab spora, keyin gameta shakllanib, 
ularning qo‘shilishidan zigota vujudga keladi. Zigotaning rivojlanishidan 
yangi  o ‘sim liklarning  u ru g ‘dagi  m u rtag i  hosil  b o 'lad i.  G u l  kelib 
chiqishiga  k o 'ra,  shakli  o'zgargan  novda  bo'lib, 
0‘simliklarning jinssiz, 
sporalar orqali va jinsiy gametalar hosil qilib ko‘payishiga xizmat qiladi. 
Bu  o ‘zgargan  n o v d a  uchidan  o ‘sish,  yon  n ov dalarni  hosil  qilish 
xususiyatlarini  yo‘qotgan.  Bargning  rivojlantiruvchi  bo‘rtiqlardan  gul 
qismlari  o'sadi,  novda  qismiga  gul  bandi  va  gul  o'rni  kirsa,  barg  kelib 
chiqishiga ega bo'lgan qismlariga gulkosachabarg, urug'chi va changchilar 
kiradi.  G ul  bandi  poyaning  davomi  b o ‘lib,  ayrim  o'sim liklarda  tezda 
to'xtasa  (shaftoli,  olma,  o ‘rik),  ko'pchilik  o'simliklarda 
0‘sishni  davom 
ettiradi.  Gul  o ‘m ida  barcha  gul  qismlari joylashgan  bo‘ladi.  Ularning 
joylashishiga  qarab  gullami  uch  guruhga  bo‘lish  mumkin:
1.  Siklik gullar  (sabzida).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2 .  Asiklik  gullar  (magnoliyada).
3.Gemosiklik  gullar  (ayiqtovonlarda).
S ik lik   gulda  gul  a ’zolari  doira  b o ‘lib joylashadi.  Bu  holatni  o ‘rik, 
g ‘o ‘za,  pom idor,  zig‘ir,  limon,  ko'pchilik   yopiq  urug'li  o ‘sim liklar 
vakillarida ko‘rishimiz mumkin. Gulda, gul a ’zolari spiral holda joylashsa, 
bunday gullar asiklik gullar deyiladi. Misol uchun, magnoliya o ‘simligida. 
Gemosiklik gullar yarim doiraviy  gullar  bo‘lib,  ulaming  bir qismi  spiral, 
ik kin chi  qismi  esa  doira  shaklida  joylashadi.  M asalan,  uchm a  o ‘t, 
ayiqtovon o'simliklarida shunday gullar mavjud. Gul o‘rami bir yoki qo'sh 
o‘ram li bo'ladi. Gul o'ramini hosil qilgan bir xil rangli barglar necha qator 
b o 'lib  joylashishidan q a t’i nazar bir o'ram li gul deyiladi. Masalan, lavlagi 
(«B eta  vulgaris»),  otquloq  («Rumux»),  izen  («Kochia  prostrate»)  va 
boshqalarni keltirish mumkin.  Gulkosa barglari gulning g'uncha vaqtida 
uning  tashqi  tomonini  o'rab  turadi.  Gultoji  barglari  tiniq  rangli  bo'lib, 
hashoratlam i o'ziga jalb qiladi. Gulkosa va gultoji barglari o'zaro birikkan 
yoki  birikmagan  bo'lishi  mumkin.  Karamning gulida  gul  barglari  erkin. 
P e c h a k n in g   g u lid a  g ulkosa  va  g u lto ji  b a rg la r  b irik ib   o 's ib  
qo'ng'iroqsim on  gultoji  barglami  hosil  qilgan.
G u l  qismlari  gul  o'rnida joylashishiga  ko'ra,  aktinam orf (to 'g 'ri  ), 
zigam orf (noto'g'ri),  asimmetrik  gullarga  bo'linadi.  A ktinom orf gulda 
uning yuzasidan bir nechta simmetriya o'tkazish mumkin. Zigomorf gullar 
yuzasidan  faqat  bitta  simetriya  o'tkazish  mumkin.  Asimmetrik  gullar 
yuzasidan  birorta  simmetriya o'tkazish mumkin emas.
O 'zida  gul o'ram i,  changchi va  urug'chisi  bo'lgan gullar  to ‘liq gullar 
deyiladi, faqat changchisi yoki urug'chisi bo'lgan gullar yalong 'och gullar 
deyiladi.  G uldagi  changchilarning  to 'p la m i  androsey  deb  ataladi. 
Changchilar  gulda  erkin  yoki  chang  ipi  bilan  birikib  o'sadi.  Gulning 
o'rtasida  mevabargchalar o'm ashgan bo'lib, ular  megaspore bargchalar 
hisoblanadi  yoki  urug'chi  deyiladi.  U rug'chilaming  to'plamiga  genesey 
deb  ataladi.  G eneseyda  u ru g 'c h ila m in g   tu m shu g'i,  u stu nchasi  va 
tugunchasi  mavjud.  Tumshuqchasi  chang  hujayrasini  qabul  qilib  oladi 
va  changlanish jarayoni  o'tadi.
K o'pchilik o'simliklarning gullari to 'p -to 'p  bo'ladi va ular to'pgullar 
deyiladi.  T o 'p g u llar  shoxlanishiga  k o 'ra ,  m onopodial  va  sipodial 
to'pgullarga  bo'linadi.
M onopodial  to'pgullarda  g ullar  to 'p g u ln in g   birinchi  tartib id a 
joylashgan bo'lsa,  oddiy monopodial to'pgul aksincha, gullar 2-3  tartibli
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shoxlarda joylashgan  bo‘lsa  murakkab  to‘pgul  deyiladi.  M onopodial 
to 'p g u ld a  o ‘sish  nuqtasi  cheksiz  o ‘sish  xususiyatiga  ega  b o ‘lib,  yon 
shoxlarning  soni  aniq  bo‘lmaydi.  Gullar  to'pgulning  asosidan  uchiga 
q a ra b   doim iy  ra v ish d a   ochilib  boradi.  S im p o d ial  sh o x lan u v ch i 
to'pgullam ing o ‘sishi  cheklangan  bo'lib,  har bir oilaga kiruvchi o ‘simlik 
turlaridan  farq  qiladi.  Bunday  to'pgullarda  gul  to ‘pgulning  uchidan 
asosiga qarab  ochilib  boradi.  Oddiy monopodial  to ‘pgullami  boshoqda, 
z u b tru m d a ,  k u c h a la   y o n g ‘oq d a,  s o ‘ta   m a k k a jo 'x o r id a ,  shingil 
k aram d o sh lard a,  q a lq o n ch a  nokda,  boshcha  seb arg ad a,  soyabon 
ziradoshlarda,  savatcha  kungaboqarda  kuzatish  mumkin.
M urakkab  monopodial  to ‘pgullar  murakkab  boshoq  bug'doy,  arpa, 
m urakkab  soyabon  sabzi,  shivit,  murakkab  shingil  yoki  ro ‘vak  sholi, 
q o ‘ng‘irboshda  uchraydi.
Meva
U rug‘langandan  keyin  o ‘sgan  va  ichida  uru g'i  bo'lgan  tugunchaga 
meva  deyiladi.  H ar  xil  o'simliklarning  mevasi  yirik  maydaligi,  tashqi 
ko'rinishi,  rangi  va  hokazolarga  qarab  bir-biridan  farq  qiladi.  Shuning 
uchun  ular  bir qancha  belgilariga,  kelib chiqishi,  meva  qatining tuzilishi 
va  m iqdoriga  q arab   klassifikatsiya  qilinadi.  K elib  chiqishiga  qarab 
mevalar,  haqiqiy,  soxta,  oddiy,  murakkab  va  to 'p   mevalarga  bo'linadi. 
Haqiqiy mevalar faqat urug'chi tugunchasining o'sishidan, soxta mevalar 
urug'chi tugunchaning o'zidan emas, balki juda o 'sib ketgan gulqo'rg'on 
va gulkosa ishtirokida hosil bo'ladi. Olcha, o 'rik  mevalari -  haqiqiy meva, 
qulupnay, n a ’m atak,  olma mevalari soxta meva hisoblanadi.  A gar gulda 
bitta  urug'chi  bo'lib uning tugunchasidan meva hosil  bo'lsa,  oddiy meva 
deyiladi  (o'rik,  olcha,  gilosda).  Murakkab  soxta  meva  bitta  gulning  bir 
necha  urug'chisi  ishtirokida  hosil  bo'ladi  (malina,  maymunjon).  T o 'p  
meva  gullari juda  zich joylashgan,  keyinchalik  m evalar  ham   qo'shilib 
o'sgan  to 'p   gullardan  hosil  bo'ladi.  Mevalar  qatining  tuzilishiga  qarab 
quruq va ho'l mevalarga bo'linadi.  Quruq mevalam ing meva qati quruq, 
qalin  va  yog'ochsimon  bo'ladi,  Ba’zan  esa  p o'ch o q q a  o'xshaydi.  H o'l 
mevalaming meva qati seret sersuv, ko'pincha ochiq rangli bo'ladi. Quruq 
va  ho'l  mevalaming  urug'i  har xil  miqdorda  bo'ladi,  urug'  bir  donadan 
bir  necha  yuz  donagacha  bo'lishi  mumkin.  Shuning  uchun  mevalaming 
um g'ini soniga qarab,  bir urug'li va ko'p urug'li quruq meva ham da bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

urug‘li  va  ko‘p  urug‘li  ho‘l  mevaga  bo‘lish  mumkin.  Bir  urug'li  quruq 
mevaga  pistacha,  don,  yong‘oq,  hakalak,  qanotli  mevalar  kiradi.  Ko'p 
urug ‘li quruq mevalar ko‘sak, q o ‘zoq, qo‘zoqcha dukkak va boshqalardir. 
Bir urug‘li ho‘l mevalarga olcha, o ‘rik, shaftoli kabilar kiradi. K o‘p urug‘Ii 
ho‘l mevalar umimiy nom bilan rezavor mevalar deb  ataladi. Bu mevalarda 
seret  meva  qati  bo'ladi.  Unga  uzum  pomidor,  qoraqat,  qovun,  tarvuz, 
bodring,  olma,  nok,  behi va boshqalar  kiradi.